Vyavaharikam Sanskritam II

= (८164-2: --234:4

द्वितीयम्‌ पुस्तकम्‌

^

९०९४६

पथिकृत्‌
शिवराज आचार्यः कौण्डिन्न्यायनः
आचार्यः, एम्‌. ए, विद्यावारिधिः (पि-एच्‌. डि.), वाचस्पतिः (डि.लिट्‌ )

रचयिता

व्यावहारिक संस्कृतम्‌

प्रमोदवर्धनः कौण्डिन्न्यायनः मीमांसाचार्यः

स्वाद्ध्यायशाला
२०५३

प्रक्शकम्‌-
स्वाद्ध्यायशालाकूटुम्बम्‌

प्रथमं संस्करणम्‌ - २२०० पुस्तकानि
२०१५३

मल्यम्‌- ३०।- (त्रिंशद्‌ रूप्यकाणि)

पुस्तकप्राप्तिस्यानम्‌-

स्वाद्ध्यायशाला

च. २८४१९, सरस्स्वतीमार्गः,
लाजिम्पाट्‌ , काष्ठमण्डपषनगरम्‌-र,
नेपालदेशः ।

दुरस्स्वनः ४१०३२९५७

|
।
|

नन न नतर)

क 00८6 न) नी रा 7 ननन लनल

ध्यान यना (020 न

1 गु

=

1111

विषयानुक्रमणिका
भूमिका |
१) संस्कृतवाङ्मयस्य महत्त्वम्‌ | (2४)
२) अस्याः व्यावहारिक-संस्कृतपाट्षपुस्तकमालायाः प्रकाशने उदेश्यम्‌ (५)
३) व्यावहारिक-संस्कृत-पाट्षपुस्तकमाला-प्रकशनकोष-व्यवस्या ` (५)
४) संस्कृतस्य शुद्घमच्चारणं संस्कृतभाषा च (६)
५) पठनपाठटन-प्रक्रिया (९)
६) साधुवादार्पणम्‌ (१०)
स्तोत्रणि | श
(क) ब्रहटमस्तोत्रम्‌ (ख) विष्णुस्तोत्रम्‌ ।ग) स्द्रस्तोत्रम्‌ (घ) गणेशस्तोत्रम्‌ (ड) सरस्वतीस्तोत्रम्‌
१) प्रथमः पाठः प्रथमायाः विभक्तेः प्रयोगः ३
२) द्वितीयः पाठः द्वितीयायाः विभस्तेः प्रयोगः ९
३) तृतीयः पाठः तृतीयायाः . विभक्तेः प्रयोगः त
४) चतुर्धः पाठः चतुर्थ्याः विभक्तेः प्रयोगः १०
५) पञ्चमः पाटः पञ्चम्याः विभक्तेः प्रयोगः १२
६) षष्टः पाठः बष्ट्धाः विभक्तेः प्रयोगः १५
७) सप्तमः पाठः सप्तम्याः विभक्तेः प्रयोगः १८
८) अष्टमः पाठः सम्नोधन-विभक्तेः प्रयोगः २२
९) नवमः पाटः दीर्घसन्धिः २४
१०) दशमः पाठः वर्तमाने लटः प्रयोगः २५
११) एकदशः पाठः भूते लुद्-लङ्-लिटां प्रयोगः २६
१२) द्वादशः पाठः भविष्यति लृट्‌-लुयोः प्रयोगः २७
१२) त्रयोदशः पाठः विशेषणानां प्रयोगः २८
१४) चतुर्दशः पाठः एतद्‌-हृदम्‌-भदस्‌-प्रातिपदिकानां प्रयोगः ३०
१५) पञ्चदशः पाठः तत्‌प्रातिपदिकस्य प्रयोगः ३४
१९) षोडशः पाठः क्त्वाप्रत्ययान्तानां प्रयोगः ३.
१७) सप्तदशः पाठः ल्यबन्तानां प्रयोगः ३९
१८) अष्टादशः पाठः तुमुनूप्रत्ययान्तानां प्रयोगः ४१
१९) ऊनविंशाः पाठः सङ्ख्यावि शेषणानां प्रयोगः ४३
२०) विंशः पाढः घ्रात: कालवर्णनम्‌ (बालकविता) ४५
२१) एकविंशः पाठः हिमालयः (बालनिबन्धः) ४६
२२) द्वाविंशः पाठः ` हंस-काक-धानूष्कपथिकानां कथा (बालकथा) 1 -
२३) क्योविंशः पाठः छात्रयोः संवादः ५०
२४) चतुर्विंशः पाठः नीतिपद्यानि ५२
परिशिष्टम्‌

(१) प्रातिपदिकरूपावलिः ५३, (२) धातुरूपावलिः ५९, (३) गृणनसारणी ७६,
(४) वैदिकशास्वपरिचयः ७७, (५) लगघमुनिप्रोक्तवेदाद्गज्योतिषानुक्लं कालज्ानम्‌ ७७,
(६) विद्यास्‌ उपवेदेष्‌ च आयुर्वेदः ७८ ।

८. "4१ ५०१*०।

५
0400020 2649 ५८८५० 2 द वततत (114 (1 (101 4

भूमिका
१. संस्कृेत-वाट्‌मयस्य महत्वम्‌

भूमण्डलस्य यस्मिन्‌कस्मिन्नपि भागे निवसतां सर्वेषां मानवानां कृते संस्कृतवाङ्मयस्य प्रभूतं महत्त्वमस्तीति
सुविदितमेव ।

संस्कृते विद्यानां विविधा विधाः प्राप्यन्ते । वार्तया विद्यायाः कृषिशास््रम्‌ , पशुशास््रम्‌ , वाणिज्यशास्वम्‌ ,
स्थापत्यशास्त्रम्‌ , आयुर्वेदशास््रम्‌ हत्यादीनि अनेकानि शास्वराणि, त्र्या विद्याया वेदवदाङ्गस्मृतिपुराणेतिहासादीनि
धर्ममीमांसा-ब्रहममीमांसादीनि च शास्त्राणि, दण्डनीत्या विद्याया नीतिशास्त्रम्‌ , प्रशासनशास्यम्‌ , धनर्वेदशास््रम्‌
(आयुधशास्त्म्‌ , युद्धशास्त्रम्‌) इत्यादीनि शास्वाणि, आन्वीिक्या विघ्ायास्‌ तर्कशास्त्रम्‌ , पदार्थशास्वरम्‌ , साङ्ख्य-
शास्त्रम्‌, योगशास्त्रभित्यादीति शास््राणि च संस्कृतवाङ्मये सन्ति । महाक्विभासकालिदासादिष्रणीताः काव्य-ताट्य-
कथा-५ऽख्यायिकादिषरूपा ललितकलाप्रधाना नानाविद्यासिद्धान्तगर्भा अनेके ग्रन्थाश्च संस्कृत-वाङ्मये सन्ति ।

एवं मानवानां कृते सार्वजनिकनिधिरूपेण स्थितं संस्कृतवाङ्मयमेतस्मिन्‌ कोलाहलपु्ण आधुनिके मानव-
समाजे नैतिकताया मानवताया विश्वनन्धुतायाश्च प्रसारे महत्त्वपूर्ण भवितुं शक्नोतीति संस्कृतवाङ्मयस्योषनिषद्‌-
तीतादिग्रन्यानां स्वल्पमपि परिचयं प्राप्तवतां जनानामतिरोहितम्‌ । मानवजीवनरहस्यान्वेषणे संस्कृतवाङ्मयस्य
सर्वोपकार कत्वमपि सुविदितमेव । वैदिक-सनातन-वर्णाश्रमधर्मानुयायिनां कृते तु बेदवेदाङ्गादि-संस्कृतवाङ्मयस्य
महत्त्वं वर्णनातीतं वर्तते । हिन्दुभिः सह वर्तमानस्य वेदवेदाद्धगादि-संस्कृत-वाद्‌्मयसम्बन्धस्थ सर्वया विच्छेदः
क्रियते तर्हिं हिन्दूनां हिन्दुत्वमेवा+पगच्छति । हिन्दूना जन्मनः प्रभृति मरणं यावत्‌ सर्वे धार्थिक-क्रियाकलापा
वेदवेदाङ्गादि -संस्कृतवाङ्मयस्य एव आधारे संस्कृतभाषाया एव प्रयोगेण चैव कियन्ते ।

भारतवर्षनिवासिनां वैदिकनामार्याणां राष्टियतायाः स्रोतो वेदादेव प्रवहति ! तेषां नैतिकता संस्कृत-
वाङ्मयेनैव प्रकाशिता भवति । तेषां मूलजीवनपद्धतिर्‌ वेदैर्वदाङ्गैश्चेय निर्दिष्टाऽस्ति । तेषामनादिकालात्‌ प्रभृति
प्रचलन्त्या विशिष्टाया: शिक्नापद्धतेः परम्परां स्थिरां कृत्वा तेषां राष्टियतां बलीयर्सी कर्तु तेषा गौरवं वर्धयितुं च
सस्कृतविद्यापरम्पराया विशिष्टा भूमिका भवति । तस्मात्‌ तेषां कृते संस्कृतवाङ्मयस्य विशिष्टं महतत्वमप्यस्ति ।

नेपाल्देशनिकवासिना कृतेपि संस्कृतस्य महत्वं प्रभूतमस्ति । नेपात्देशस्य राष्टभाषा संस्कृतमूलाऽस्ति ।
तस्याः समृद्धये संव्कृतस्या+५य श्यकता विद्यते ८ नेपालस्य धर्मषस्कृति-प्रशासन-कलाकौशलादिसस्बद्धस्य इतिहासस्य
महत्त्वपूर्णोऽशः संस्कृतभाषायामेव सुरक्षितो वर्तते। नेपालवासिषु मध्ये प्रभूततरेषु मनुष्येषु धर्मभावनायाः
सात्कृतिकभावनायाः नैतिकतायाः कलात्मकानुभूतेश्च सम्पादने चरिव्रवलस्य अभिवर्धने च संस्कृतवाङ्मयस्य
नितान्तमावश्यकता वर्तते । दैनन्दिनिजीवनयात्रयाः कृतेऽपि बहूसद्ख्यका नैपाला जना संस्कृतवाड्मयज्ञानम्‌
अपेक्षन्ते । तद्‌ यया, नैपाला जनाः

१) दैनन्दिनव्यवहार्नतिर्‌ भानं कर्तु हितोपदेश-पञ्चतन्त्र-चाणम्यनीतिदर्पादीन्‌ ग्रन्थानपेक्नन्ते ।

२) स्वधर्म -दर्शनज्ञानाय वेद-वेदाङ्ग -स्मृति-पुराण-रामायण-महाभारत- गीतादि ग्रन्थानपे्षन्ते ।

२ आयुर्वेद-ज्योतिषादिप्राच्यविज्ञानाध्ययने संस्कृतभाषायां लिखितानां ग्रन्थानामुपयोगं कर्वते ।
संस्कृतपदपदार्थज्ञानेन नैपालीयभाषायाः प्रयोगे नैपुण्यं प्राप्नुवन्ति ।

५) नित्यनेभित्तिकादिकर्मसु आवश्यकानां वैदिकानां पौराणानां वा मन्त्राणां शुद्धकूपेणोच्चारणं शिक्षितुं

संव्कंतपठनस्योपयोगं कुर्वते ।

संस्कृतवाड्मयस्थविदयानां परम्परायाः संरघ्षणे समर्थानां विशिष्टाना शि्रकाणाम्‌ , साधारणशिक्नां प्राप्तवता
जनन रकतु शक्यानि समाजसेवाया राष्टूसेवायाश्च विविधानि कार्याणि करतुं समर्थानां स्वीय -धर्मसंस्कृतिपरम्परा-
„+ चा (विचा रदर्घतां संस्कृतवाङ्भय-परिचययुतानां संत्कृतमूलक-साधारणशि्ां प्राप्तवतां समाजतेवकानां राष्ट-
सेवकानां रष्ट्नीतिखम्बद्धकार्थ- कर्तृणां रष्टूनेतृणां च नेपालदेशे पररमावश्यक्ता वर्तते । एतस्मात्‌ कारणात्‌
नेपालवासिनां कृते संस्कृतवाङ्प्रयस्याऽ तीव महत्त्वं वर्तत इति स्पष्टं भवति ।

एषा पुमिक श्िकिकणाम्‌, | अभिभावकानाम्‌ , शिलायिदाञ्व कंते यतति, न तु दिचार्थिनाम्‌ । विशेषतस्तु एषा भूमिका

दििकाणां कूरो वर्तति । तस्माष्‌ रिलकैः पूर्वयेतां भूमिकां पठित्वा संल्कराभायौच्चारणरीतिं पठनपाठनप्रकरियां च बुद्ध्वा
सामान्यतया एतदनुसारमेव शिक्षणं कर्तव्यम्‌ ।

॥

चक

1 ड)

अतः स्वम्‌ आदर्शम्‌, धर्मम्‌, दर्शनम्‌, संस्कारम्‌, आचारम्‌, विचारम्‌, व्यवहारम्‌, वेषम्‌, स्वां भाषाम्‌,
भूषाम्‌, नीतिम्‌, संस्कृतिम्‌, स्वराष्ट्रम्‌, स्वगौरवम्‌, स्वाभिमानज्च रक्षितुमिच्छद्भिष्‌ तेषु विषयेषु रममाणेश्च सर्वैर्‌
भारतवर्षयिरार्येर्‌ जनैः, विशेषतो नैपालेर्‌ जनै. संस्कृतशिक्नाया विकासाय विस्ताराय सुदृढीकरणाय च यतितव्यम्‌ ।
तादृशैर्‌ जनैस्‌ सह सामञ्जस्यपूर्णा स्वीयां जीवनयावां सञ्चालयितुमिच्छुकेरन्यैष्च जनैत्‌ तत्रे साहाय्यं कार्यम्‌ ।

२. अस्याः व्यावहारिक -संस्कृत-पाट्यपुस्तकमालायाः प्रकाशने उटैश्यम्‌

एषा व्यावहारिक-संस्कृत-पार्यपुस्तक- माला मुख्यतया संस्कृतभाषायाः शिप्षणयैव निर्मिता वर्तते । एतस्याः
पठनेन नैपालीयाद्याधुनिक-भारतवर्षीय-भाषाणां परिष्कृते प्रयोगेऽपि क्षमता वध्ति। एषा व्यावहारिकसंस्कृत-
पाठ्धपुस्तकमाला प्रथमादिदशमान्तानां कक्षाणां कृते लिख्यते । एतस्याः सम्पूर्णाया मालाया अध्ययने कृते जनाः
शास्त्रीयं व्यावहारिकं च संस्कृतं बोद्धुं व्याहतं लेखितुं च समर्था भवन्ति । पञ्चमकक्नापर्यन्तमेतस्याः संस्कृत-
पाट्धपुस्तकमालायाः पठनेन षष्रकक्नायां संस्कृत-माध्यभिक-विद्यालये प्रवेशे सुकरता च भवति ।

अस्माकं मते संस्कृतशिक्षायाः (१) धर्मदर्शनशिक्षा- (२) वेदवेदाङ्गस्मृतिपुराणादिशास््रशिक्ना- (३) ज्योतिषा-
+१युर्वदादि -प्राच्यविज्ञानग्रविधिरिक्षा- (४) संस्कृतग्रन्यमूलकसर्वजनोपयोगि-साधारणशिक्ारूपाश्‌ चत्वारः पक्षाः
सन्ति । तेषां सर्वेषां पक्षाणामनुकृलतया प्रमुखतया साधारणरिक्नाङ्गरूपा एषा माला प्रकाश्यमाना वर्तते । एवञ्च
संस्कृ तभाषायाः प्रचारणम्‌, स्वधर्मसंस्कृतिज्ञानविज्ञानकलासाहित्यसंरक्षणम्‌ , संस्कृतशिक्षावि कासविस्तारसुदु दीकरणन्‌
चेवास्याः पुस्तकमालायाः प्रकाशने उदेष्यम्‌ ।

२. व्यावहारिकसंस्कृतपार्घपुस्तकमालाप्रकाशनकोषव्यवस्था

एतस्याः पुस्तकमालायाः प्रकाशनाय प्रारम्भे संस्कृतरिक्षाप्रेमिणां दानेनैव कोषव्यवस्था क्रियते । अनन्तरं
पुस्तकानां विक्रयेण प्राप्तस्य द्रव्यस्याधशिस्य च कोषे समावेशः करिष्यते । प्रतिपुस्तकं पुस्तकमूल्यस्य चतुर्योऽशः
पार्धपुस्तकस्य रचयित्रे परिव्ययत्वेन दास्यते । पुत्तकमूल्यस्य अन्यश्‌ चतुर्थोऽशश्च पाट्धपुस्तकप्रचारार्थ
विनियोक्ष्यते। एवं क्रमेण प्रयमकक्षाप्रभृति दशमकक्नापर्यन्तं पञ्चमकस्नापर्यन्तमेव वा दश पन्च वा
पाद्यपुस्तकानि प्रकाशयिष्यन्ते । एतदर्थम्‌ अवरतो द्वे लक्षे (२,००,०००।-) शूप्यकाणाम्‌ आवश्यके । तत्र एतस्य
कीषस्थ व्यवस्थां कर्तु प्रथमपुस्तकप्रकाशनावसरे दत्ताद्‌ दानादतिरिक्तें द्वितीयपुस्तकप्रकाशनावसरेऽधोनिर्दिष्टं दानं
दत्तवद्‌भ्यो महानुभावेभ्यः स्वादघ्यायशालाकूटम्बेन धन्यवादा उपद्वियन्ते ।

१. श्रीयुता प्रभासक्ष्मी राणा महोदया काष्डमण्डप-लालदर्बारनिवासिनी १११०१)
२. श्रीयुतः अर्जुनबहादुरसिंहमहोदयः काष्टमण्डप-नालुभआटारनिवासी २५०१५।-
३. श्रीयुता खिलरत्नेश्वरी थापा महोदया काष्ठमण्डप-गेरिधारा-जोरपिपलनिवासिनी २५०८।-
४. श्रीयुता हरिमायदेवी पौडघालयमहोदया तनह मैबलनिवासिनी २०००।-
५. श्रीयुतः उपेन्द्रप्रसादभदट्रराहमहोदयः काष्ठमण्डप-बालुआटारनिवाषी २०००)
६. श्रीयुतः मोहनप्रसादनाँसकोटामहोदयः काष्ठमण्डप-कमलपोखरिनिवासी २०००।-
७. श्रीयुतः जगदीशशमशेरराणामहोदयः काष्ठमण्डप-बत्तिसपुतलिनिवासी २०००।-
८. श्रीयुतः प्रीतिनायप्याकृत्यालमहोदयः काष्ठमण्डप-ठमेलनिवासी १००१।-
९. श्रीयुतः हैमराजज्ञवाली महोदयः काष्ठमण्डप-महाङ्कालबौद्धनिवासी १०००।-
१०. श्रीयुतः कृष्णराजः अर्याल; महोदयः काष्छमण्डप-गेरिधारानिवासी १०००।-
११. श्रीयुतः तुलसीप्रसादभट्ररादइमहोदयः ओखलदुड्गा-सेर्नानिवासी १०००।-
१२. श्रीयुतः केसरिराजपाण्डेमहोदयः काष्ठमण्डप-टोकटोलनिवासी १०००-
१३. श्रीयुतः रदीन्द्रराजपाण्डेमहोदयः ललितपुर-सानेपानिवासी १०००।-
१४. श्रीयुतः पादलट-कर्नेल-मदनबहादुर के. सी. महोदयः ललितपुर-लगनसखेलनिवासी १०००।-
१५. श्रीयुतः ह. रामबहादुर के.सी. महोदयः काष्ठमण्डप-लाजिम्पाटनिवासी १०० ०।-
१९. श्रीयुता अङ्गूरबाबा जोशी महोदया काष्टमण्डप-बागबजारनिवासिनी १०००।-
१७. श्रीयुता टीकामज्जरी प्याकृ्यालमहोदया काष्छमण्डप-मण्डिखाटारनिवासिनी ५७१५ 01-
१८. श्रीयुतः शेलेन्द्रकृमारगौतममहोदयः काष्ठमण्डप-लाजिम्पाटनिवासी ६००।-
१९. श्रीयुतः डा. गोविन्दरण्डनमहोदयः काष्टमण्डप-बत्तिसपुतलिनिवासी ५११।-

२०. श्रीयुतः दामोदरकोद्‌ ालामहोदयः ललितपुर-जाउलाष्ेलनिवासी ५०५।-
(५)

२१. श्रीयुता इन्दिरा मल्लमहोदया काष्टमण्डप-लाजिम्पाटनिवासिनी ५०५।-

२२. श्रीयुतः कृलशेखरशर्मा महोदयः काष्ठमण्डप-बानेश्वरनिवासी ५०२-
२३. श्रीयुतः रामवावुपन्तमहोदयः काष्ठमण्डप-ज्ञानैश्वरनिवासी ५०१।-
२४. श्रीयुतः निरोधराजपाण्डेमहोदयः काष्टमण्डप-ज्ञानेरवरनिवासी ५०१।-
२५. श्रीयुता मीना सिग्देलमहोदया काष्ठमण्डप-चाबहिलनिवासिनी ५०१।-
२६. श्रीयुता सूगीयदेवी रौनियारमहोदया सप्तरी-कञ्चनपुरनि वासिनी ५०१।-
२७. श्रीयुतः डा. दण्डपाणिपौडेलमहोदयः तनह -मैबल-बारिफोंटनिवासी ५०१।-
रे. श्रीयुतः मुद्न्दशरण उषाध्यायः महोदयः पौखरानिवासी ५०१।-
२९. श्रीयुतः शिवगोपालरिसालमहोदयः ललितपर-जाउलाखेलनिवासी ५०१।-
३०. श्रीयुतः श्रीकण्ठशर्मा पोखरेल: महोदयः ललितपुर-लगनखेलनि वासी ५०१।-
३१. श्रीयुतः केदाएप्रसाद शर्मा महोदयः काषरमण्डप-मण्डिखाटारनिवासी ५०१।-
३२. श्रीयुतः विदुरविक्रमसिंहः अधिकारी महोदयः काष्टमण्डप-सिफलनिवासी ५०१।-
३३. श्रीयुतः मेजर-कृष्णवहादुरखद्‌कामहोदयः काष्छमण्डप-मालिगादनिवासी ५०१।-
२४. श्रीयुतः अच्युतरमणः अधिकारी महोदयः काष्ठमण्डप-घटकलोनि वासी ५०१
३५. श्रीयुतः केदार कूमारराजभच्डारी महोदयः काष्छमण्डप-कमलपोखरिनिवासी ५०१।-
९. श्रीयुतः भृवनदेवपन्तमहोदयः काष्रमण्डप-पुतलिसड कनिवासी ५०७०।-
३७. श्रीयुतः मधुसुदनटडकरलमहोदयः काष्टमण्डप-चण्डोलनिवासी ५००-
३८. श्रीयुता गुणराज-“रामदास^-पत्नी काष्टमण्डप-त्रिपुरेश्वरनिकासिनी ५००।-
२९. श्रीयुतः रमेशखकृरेलमहोदयः काष्छमण्डप-कमलपोखेरिनिकासी १००।-
४०. श्रीयुतः हरिप्रसादपौडेलमहोदयः ललितपुर -दमाडोलनिवासी ५००।-
४१. श्रीयुतः सुन्दरप्रसादशाहमहोदयः काष्ठमण्डप-ज्ञनिश्वरनिवासी ००।-
४२. श्रीयुतः सोमनायोपाध्यायधिभिरेव्यासमहोदयः काष्ठमण्डप-टङ्गालनिवासी ५०९०।-
४३. श्रीयुतः हरिप्रसादपौड्‌पालयमहोदयः क्छष्ठमण्डप-चण्डोलिवासी ५०० -
४.४. श्रीयुतः राधारमण उपाघ्याय आचार्यः महोदयः काष्छमण्डप-बानेश्वरनिवासी ५००
४५. श्वीयुतः कमलमणिदीक्षितमहोदयः ललितपुर-पाटननिवासी ५००।-
४६. धीयुतः सुरेन्द्रसिंहत्री महोदयः काष्टमण्डप-डिल्लिबजारनिवासी ५००।-
७. श्रीयुतः डा. कमलप्रकखशमल्लमहोदयः काष्छमण्डप -मैतिदेवीनिवासी ५००-
४८. श्वीयुतः द्वारिकश्रेष्रमहोदयः काष्ठमण्डप-पानिपोखरिनिवासी ५००\-
४९. श्रीयुता कमा पी सत्या लिम्बुतुम्बाहाद्गफेमहोदया धरान-भोटेपलनिवासिनी ५ ००1-
५०. श्रीयुता विमला लोहनी महोदया काष्ठमण्डप-भाटभटिनिनिवासिनी ५००।-
५१. श्रीयुतः पीताम्बर बाचार्यः महोदयः काष्छमण्डप-फर्पि्निवासी ५०० -
५२. श्रीयुतः योगनायपौडेलमहोदयः काष्टम्डप-बालुभआटारनिवासी ५००।-
५२. धीयुतः मधुसुदनज्ञवाली महोदयः कष्टमण्डप-ञ्आानेश्वरनिवासी ५००\-
५२. श्रीयुतः गोपालप्रसादधिभिरेमहोदयः काष्छमण्डप-टङ्गालगैरिधारानिवासी ५००।-
५५. श्रीयत; मोहनप्रसादधिमिरेमहोदयः काष्छमण्डप-घुम्बाराहि-चाबहिलनिवासी ५००।-
५६. अन्ये उदारा महानुभावाः ६६१।-

४. संस्कृतस्य शुद्धम्‌ उच्चारणम्‌ , संस्कृतभाषा च

इदानीं संस्कृतज्ञनिकये आ, इ, ऊ, श्र. ष. तु, तु, ए, भ इत्येतेषां स्वरवर्णानाम्‌ , अं, अ: इत्येतयो-
र्योगवाहवर्णयोः, न, व, श, भ त्येतेषां योगवाहय्यञ्जनवर्णानाम्‌ उच्चारणे श्रुतौ च अनोघो भ्रमश्च व्यापको
वर्तते । पण्डिता अपि प्रायेण उक्तानां वर्णानां शुद्धम्‌ उच्चारणं न जानन्ति। अत उपर्यु्तानां वर्णानाम्‌
उच्चारणे अशूद्धं कुर्वाणाः संस्कृतपाठकाः सर्वत्र दृश्यन्ते, तथेव च ष इत्यस्य ज्य इति क्न इत्यस्य छूय इति ज़
टुत्यस्य ग्यँ दून न्य इत्यादिकम्‌ अशुद्धम्‌ उच्चारणं च प्रचलितं दुष्यते एतादुहाम्‌च्चारणं शास्त्रसम्मतं नास्ति ।
अत एतेषां शुद्ध शास्वसम्मतमूच्चारणं कर्तु प्रयत्नः कर्तव्यः । लकरर षएक्ररयोगजाक्षरलिपेः लृ इत्यतः

(६)

स्वतन्वस्वररूपस्य लृकारस्य लिपिर्‌ भेदस्याप्रसिद्धत्वाच्‌ च स्वररूपप्नुकारस्वरूपविषये अपि पण्डिताः प्रायेण
भ्रान्ताः प्राप्यन्ते । संस्कृतस्य शिक्षकाणा कृते उच्चारश-विषयेऽपि प्रशिक्षणव्यवस्था कर्तव्या । आकाशवाणी-
दवाराणि शुद्धम्‌ च्चारणं प्रचारणीयम्‌ । एतस्मिन्‌ विषये संस्कृतशिष्छाप्रेमिभिरवधानन्‌ देवम्‌ ।
संस्वृःतभाषाया सन्धिः स्वाभाविकरूपेणा+. गच्छति । सन्धिं (सन्धिजविकारं वा) त्यक्त्वा पुथकपुयक पदानि
सह रक्षित्वा वाक्यं निमय क्रियमाणं शिक्षणं संस्कृतभाषाया जीवतः प्रवाहस्य प्रतिकलं वर्तते । तथापि सरलीकरणं
व्यपदिश्य दृदानीन्तन-सस्कृत-पार्धपुस्तक-लेखनादौ तेनैव प्रकारेण वाक्यप्रदर्शनस्य परिपाटी स्वीकृता दृश्यते ¦
एतस्य प्रचलनस्य निरुत्साहनम्‌ उचितं वर्तते ¦ तयापि व्यवहारे सहस्रा परिवर्तनं कर्तुमशक्यं विलोक्य अस्माभिरपि
एतस्मिन्‌ द्वितीये पुस्तकेप्पि तस्याः परिपाट्या; किल्चिदनृसरणं कुतसस्ति । भाषायाः सरलीकरणं खलु प्रसिद्धतराणां
पदानां चयनेन जटिलानां वास्यरचनानां यथासम्भवं परिहारेण च कार्यम्‌, न तु जीवतो भाषोप्रवाहस्य
प्रतिकलतया अस्वाभाविस्या भाषायाः प्रयोगेणेति णण्डितैर विवेक्तव्यम्‌ । एतस्मिन्‌ विषये संस्कृतभाषावित्सु,
संस्कृ तशिक्षाप्रेमिषु, शिक्नावित्सु, शिक्षकेषु, विच्धार्थिषु चोचितायां चेतनायां जागरितायां पूर्णतया रवाभावि कस्यैव
संस्कृतस्य एतादृशे पाट्यपुस्तके ध्रयोगोऽस्माभिः कर्तुमिष्यते
“ कार्यङ्‌ कृरूते, पत्त्रम्‌ पठति” इत्यादिषु पदान्तस्यपञ्चमवर्णस्य स्थाने अनुस्वारस्यैव लेखनम्‌ , उच्चारणे तु
सर्वत्रैव मकारस्थैवोच्चारणम्‌ इदानीन्तनैः प्रायः सर्वैरपि संस्कृतपाठकैः क्रियते । इयं रीतिः संस्कृतभाषायाः
उच्चारणगतशुद्धेर्‌ दुष्ट्धा आपत्तिजनिकर वर्तते। व्यञ्जने परे स्ति पदान्तमकारस्य अनुस्वारीभवनं यद्यपि
पाणिनीयव्याकरणसम्मतम्‌ , तथापि अनुस्वारस्य उच्चारणे प्रायः अशुद्धः क्रियमाणत्वात्‌ र-श-ष-स-ह-
वर्णातिरिर्तेषु सर्वेष्वपि व्यञ्जनवर्णेषु परेषु अनुस्वारस्य परसव्णीभावस्य मूलाया वैदिकसंस्कृतभाषाया
अनुकृलतरत्वात्‌ परसवर्णीभाव पक्षस्यावतम्बनम्‌ उचितम्‌ आवश्यक च वर्तते, कार्यद्‌ कृरूते, गान्‌ ताडयति,
पत्त्रम्‌ पठति, विद्यालयं याति, लगुडलू[ लाति, एडकीँंश्‌ चारयति इत्येतादृशेन रूपेण प्रयोगं कृत्वा लेखने
उच्चारणे च साम्ये स्थापिते भाषाया लिखितः प्रयोगः सरल्च भवति । उच्चारणप्रतिकृलस्य लेखनस्य शिक्षणे
महत्‌ काठिन्यं भवतीति सर्वैः शिक्नकैरनुभूतमेवाऽस्ति । तस्माद्‌ वयम्‌ एतस्य पक्षस्य प्रचाराय प्रयतमानाः स्मः ।
तथापि प्रचलनस्य प्राचुर्याद्‌ इदानीं सर्वेषु व्यञ्जनेषु परेषु पदान्तमकारस्य अनूस्वारीकरणपल्न एव सेखेऽद्गीकृतः ।
तथापि परसवर्णपक्षस्य परिचयाय कत्तिपयेषु वाक्येषु परसवर्णोदाहरणानि प्रयुक्तानि सन्ति । शिक्षकैरेतां वस्तुस्थिति
बुदूध्वा अनुस्वारस्य परसवर्णानां च उच्चारणगते भेदे विद्यार्थिनां ध्यानाकर्षणं कर्तव्यम्‌ ।

विसर्गस्योच्चारणेऽ्पि अशुद्धिकरणं व्यापकरूपेण प्राप्यते । विसर्गस्योच्चारणगतस्वरूपमपि बहुभिरज्ातमेवा-
;स्तीति ज्ञायते । विसर्गस्य खलु क्खयोः परयोर्‌ जिह्वामूलीयरूपेण, पफयोः परयोरूपध्मानीयरूपेण, शषसेषु परेषु
परसवर्णहूपेणोच्चारणं स्वाभाविकतरं भवति । तस्मात्‌ स्वाभाविक्यां व्यावद्ारिक्यां संस्कृतभाषायाम्‌ एतस्यैव
पक्षस्य अवलम्बनं समुचितं दृश्यते । तथाप्येतस्मिन्‌ पक्षे उचितायाश्चेतनाया जागरणं यावन्‌ न भेवति तावत्‌
प्रचलिता पद्धतिरेवाऽस्याम्‌ पुस्तकमालायामप्यद्गीक्रियते । एतद्विषयेऽपि उक्त स्वाभाविक पक्षमेव प्रचलने आनेतुं
यथावसरं प्रयासः करिष्यते ।

संस्कृतभाषायां व्यञ्जने परे सति स्वरात्‌ परं व्यञ्जनं द्विरुच्यते । एतादृशं व्यञ्जनद्वित्वं स्वाभाविकं वर्तते ।
्वि्भूतयोर्‌ व्यञ्जनयोर्‌ मध्ये प्रयमं व्यञ्जनं प्रायेण पूर्वस्याक्षरस्याऽङ्गं भवति द्वितीयञ्च परस्याऽ्षरस्याऽङ्गं
भवति । यथा “वाक्क्यम्‌” इत्यत्र “वाक्‌-क्यम्‌"” दति द्रे अक्षरे, “पट्र्ते” इत्यत्र “पट्‌-ट्थ-ते” इति
त्रीण्यक्षराणि । यद्यपि “अनचि च (८।४।४७)” टुति सूब्रेणाऽप्यन्वाख्यातो व्यञ्जनद्वित्वस्याभ्यं पक्षः प्राय आधुनिके
लेखेऽनुसृतो न दृश्यते, तयापि वेदेषु प्राचीनेषु केषु चने शिलाभितेखेषु च लेखनेऽप्ययं पक्षोऽवलम्बितो दृश्यते,
उच्चारणे तुं प्रायो निरपवादतयाऽ्धुना१प्युपलभ्यते । तस्मादुच्चारणानुसारमेव लेखनं शिक्षार्थिनां बालकानां कृते
सरलं भवतीति व्यञ्जनद्वित्वयुक्तं लेखनमेव स्वाभाविकतर सरलं युक्तियुक्तञच भवति । तथाप्येतस्मिन्‌ विषयेऽपि
एतस्मिन्‌ पुस्तकेश्ुना प्रचलिता व्यञ्जनद्वित्वाकरणरीतिरेवाङ्गीकृता, काठिन्यभ्रमादिपरिहा सार्थम्‌ । व्यञ्जनद्वित्व-
प्रवृत्तिनिदर्शनाय नीतिश्लोकेषु व्यञ्जनद्वितत्यं प्रयुक्तमस्ति, ष्योच्चारणे द्वि्वयुतोच्चारणस्य स्वाभाविकतरत्यात्‌ ।
एतस्मिन्‌ विषयेऽपि जागरणे जाते तु उच्चारणान्‌ कूलमेव लेखनं प्रचारयितुं वयं प्रयतिष्यामहे ।

उपर्युक्तेषु विषयेषु विशेषज्ञानं वाज्छद्‌भिस्‌ तद्विषये सम्यक्‌ चिन्तनं कर्तुमिच्छद्भिर्‌ जनैः स्वाद्ध्यायशाला-
कृट्म्नेन प्रकाशितायाः कौण्डिन्न्यायनशिक्क्षाया अध्ययनं कृत्वा सम्बद्धविषयाणां मननं कर्तुमुचितमस्ति ।

उपर्युक्तेषु विषयेषु प्रबोधे विवेके च सुकरतां कर्तुं सारण्या अपि ते विषयाः प्रस्तूयन्ते-

(*9)

सारणी
विषया; स्वाभाविकतरशा र्दधर च प
| ____ लेखे मेषे उच्चारणे च

जम्ताह (जन्सह्‌ ,

जद्ध्तषह्‌)

३. व्यन्जनद्रित्वम्‌

दृत्ट्वथणीत्‌

(क) व्यम्जमतन्धि

तृतीयवर्णभावः चित्त्रकनद्‌ बिभेति
नकारषिकरः एढकनश्‌ चारयति
पकारानुस्वार- कार्यष् करते

परसर्वर्षभावः चक्कराग्प्या्‌ चलति

ढक््कान्‌ नादयति
णान्‌ ताडयति
पत्त्रम्‌ पठति
दिद्च्चचययं पाति
लगुडल्‌ ताति
परि करव विलोकयति
मकारानुष्वारभाषः बालकम्‌ रच्छ्थति बातकं रकेक्वति
बालकं शाययति बालकम्‌ सापवति बालकं शाययति
कालं षट्पदं पश्यति क्लम्‌ तक्)टपदम्‌ पस्स्यति | कालं षट्पदम्‌ पश्श्यति
छत्र मादते छटत्रम्‌ समादचे छटवं समादसे
धनं हरते धनप्‌ हरते धनं हरते
विसर्गजिहशमूलीपभावः बालकह किम्‌ करुते बालका. किट्‌ करुते
विसर्णौपध्यानीयभावः जालक पठति बाखकह पठति बालकं पटति
विसर्गशकरभावः शकटः चकाध्यां चलति सकटह चक्क्रीग्ध्याम्‌ चलति | रकटश्‌ चङ्क्राग्भ्याम्‌ चलति
बालकः रोते बालक लेते बाणकश्‌ शेते
विसर्गषिकनरभावंः बालकः टेकते बालक टेकते बालकष्‌ टेकते
बालकः षट्पदं पश्यति बालक वाख्;रपदम्‌ पस्स्यति | बालकक्‌ षटरपदम्‌ परष्यति
विसर्गसद्षरभाषः बालकः तिष्ठति बालक तिष्ठति बालकमस्‌ तिष्टति
भालकः सन्तुष्यति बालकह तन्तुस्स्यति कालकम्‌ सन्नयि ष्यति
विसर्गौकरभावः कक्कर. धावति कु्करह धाब(व्राति कक्करो धा
| सोरकः अपि धावति चघोटक्ड्‌ जपि धाबव्रोति घोटक्छेऽपि धावति
विसर्गरेफथावः अग्निः ज्वलति अग्निहि ज्तति अग्निर्‌ ज्वलति

(ध)

संस्कृतस्य शास्ठीयेष ग्रन्थेषु उच्चकोटि क्-सादित्यिक-प्र्थम्‌ च प्रयरतानां प्रातिपदिकानां धरातुनाञ्चाभपेक्नया
तै परतीयाद्रोयुनिक-भाषाणां निकटवर्तिन संस्कुतभाषायाः एतिपदिक्रनां धातूनाञच प्रयोसः नैपालीयभरषादिभाषिणा
वाकानां कृते सरलो भवतीति आरम्मिककश्चापुस्तकेषु तादृ शानामेव प्रातिपदिकानां धातूनाञ्च मुख्यतया प्रयोगस्य
सरणिं गृहीत्वा एतत्‌ पाट्यपुस्तकं विरचितं वर्तते ।

एतत्‌, इदम्‌, भदस्‌ , तत्‌ इत्येतेषां प्रातिपदिकानां प्रयोगे “इदमः प्रत्यक्नगत समीपतरवर्ति चेतदो रूपम्‌ ।
अदसस्‌ तु विप्रकृष्टं तदिति परोक्ने विजानीयात्‌“ इत्यादिका वस्तुस्थितिर्‌ निरन्तरं स्मृता वर्तते ।

अन्यैः संस्कृतपाङ्धपुस्तकलेखकेः सरलीकरणं व्यपदिश्य भूतार्थ अद्यतनेऽपि लद््लकारस्य प्रयोगः क्रियते ।
किन्तु तादृशः प्रयोगः संस्कतभाषागाः पाणिनीय-व्याकरणान्वाख्यातस्य स्वभावस्य प्रतिक््लोऽस्ति। तस्मादस्माभिः
संरकृतभाषाया; पाणिनीय-व्याकर गान्वाख्यात-स्वभावमनुसृत्यात्र सामन्ये भूते तुद्लकारस्य प्रयोगः कृतो वर्तते ।
भूतविशेषे यथाययं लडो लिटो वा प्रयोगोऽपि निदर्शनरूपेण कृतोऽस्ति ।

अत्र प्रातिपदिकविभक्त्यव्ययादीनां प्रयोगे भाषागत-स्वाभाविकताया अनुसरणं सावधानतया कृतं वर्तते ।
अभ्यासवर्धनाय पूर्वस्मिन्‌ पाठे पठितानां पदानां वाक्यानां चोत्तरस्मिन्‌ पाठेऽपि ययौचिति प्रयोगः कृतोऽस्ति ।

पुर्ललिङ्गकेषु प्रातिपदिकेषु अस्मिन्‌ पार्यपुस्तके अकारेकारोकारान्त-प्रातिपदिकानामेव प्रचुरतया समावेशः
कर्तव्य इति तैपालीय-भाषाभाषिवालकानां कृते शिक्षणे सुगमान्यपि धनी इत्यादिकानि प्रातिपदिकरूपाणि त्यक्त्वा
धनिके इत्यादीनि प्रातिपदिकरूपाणि प्रयुक्तानि सन्ति । हिण्डते छुपति इत्यादिकाः प्रयोगा इदानीमूपलभ्यमाने
संस्कृतवाङ्मये अप्रचलिताः, तथापि नैपालीयाद्याधुनिकभाषाणां निकटे स्थिताः पाणिनीयधातुपाठसम्मताश्‌ चेति हैतो-
रत्र पार्घपुस्तकमालायां परिगृहीताः । एवमेव अमर करेषादिप्रचलित कोषेषु अनुपलभ्यमानान्यपि कौण्डक-चिव्रकपोत-
चुडिका-षाडवराग-दोरक-भरणक - सेवि काऽ१दि -प्रातिपदिकान्न्यपि आवश्यकतानुसारं यथास्थानं प्रयुक्तानि ।

बालानां कृते सुबोधानां दैनन्दिने व्यवहारे आगन्तृणाम्‌ अपि पदार्थानां वाचकानि कानि चन पदानि तु
संस्कृतभाषाया इदानीं दैनन्दिनि-लौकिकव्यवहाराद्‌ अपसृतत्वात्‌ शिक्नकाणामपि कृते दुर्बोधानि स्युरिति तेषां
सपर्यायाणाम्‌ उल्तेखो५त्र क्रियते- कृष्णमृगः = कृष्णकारः, अभिनम्‌ = चर्मा छुकृर्चकः = शोभनश्मक्रुकः, कुम्भः
= कमण्डलुः, कन्वारटः = अभिकादकः, मन्दारः = फरिजातः, बन्धुरः = म्रनोहर, किन्धुरानतः = गजाननः, मष्ुकरी
= गक्ुगक्षिकः हिण्डामहे = चलामः, श्रतिमृञ्कते = परिधत्ते बविटकयते = आहटकयति क्रण्डकम्‌ = कुण्डे ए़ाचितः
ए्शुखाचम्‌ , चितरकणेतः = इक्र, चृडिक्छ = कोचक्लयः, अणडकरागः = कट्क्स्ललकगणष्ानोःकदशणविशेषः,
कण्टकिफलम्‌ = पनतम्‌, जतूका = अजिनपत्र कक्टकः = ऊणनाभः, कोरकः = रज्ज, गलकव्कलः =
सासा, फरणक्छः = निरा, सेकिकम्‌ = सेकरदृशफलविरेषः, भिव्टखादिक्या = रंखभष्षिका = नङ्ङ्क्छदिक
म्र खाद कत्तु. (िर्यक्लङ्ग्टालयः = पशुप्क्षिकरीतप्वद्धग्रहाल्यः, परेयम्‌ = पायल, मार्गणः = याचक,
व्वाणुकः = लष्ठुकः, वृगनम्‌ = च्यत कनम्‌, लगयागि = परिणते शुष्क्यति = शुष्कं कृठते चककटी =
चवक्राकारा कटी दाकमर्‌ = लुभोज्यम्‌ , एल्कलम्‌ = अल्फ़ कट्‌, तालकम्‌ = कषाटतिरोधतयन्कम्‌, पिशीलकम्‌
= लु स्थालम्‌ , तालिका = कञ्चिक्ा, पटला = श्केतरस्ता, पतङ्गः = रूर्यः, अनृक्क = केदः, धानुष्कः =
धन्वी कफोलिक्छ = गणी केलकम्‌ = कदलीफलम्‌ , मकायः = मर्क्टानलम्‌ , किशुकः = फनाशः /

वेदिकशास््रपरि चयस्य लगधप्रोक्तवेदाङ्गज्योतिषान्‌ कृलकालज्ञानस्य उपवेदान्तर्गतस्या०५दूर्वेदस्य च पद्यात्मकानि
लघूनि प्रकरणानि शास्वररसिकानां जनानां विशेषते उपयोगाय वैदिकमूलशास्रपरिचयाय च समावेशितानि सन्ति ।
तव्र॒वैदिकमासानां सूर्यायणापेक्षिचान्द्रमासत्वं च विशेषतः स्फटीकृतं वर्तते। षष्ठेः संवत्सराणां विषये
संवत्सरपरिवत्सरादिवत्सरज्ञानविषये च विचारः प्रस्तुतोऽस्ति ।

५. पठन -पाठन-प्रक्रिया

अव्र ब्रह्म-विष्णु-सद्र-गणेश-सरस्वतीस्तोत्राणि अवश्यपठनीयत्वेन सङ्गृहीतानि न सन्ति 1 तथापि शिक्षकैः
अभिभावकेश्च तानि यथारुचि परिग्रहीतु शक्यन्ते ।

१) पाठनायैकं पुस्तकं शिक्षकेण स्वहस्ते एव धारणीयम्‌ , २) अत्र दत्तानां पाठानां विभागं कृत्वा एकस्मै
दिनाय एकः उपपाठः कस्पनीयः, २) एकस्मिन्‌ दिने सामान्यतया पञ्चषाणि वाक्यानि पाठनीयानि, ४) तव
कक्षायां सर्वप्रथमं शिक्षकेण तस्य दिवसस्य पाठो धीरेण गम्भीरेण स्वरेण विलम्बितया वृत्त्या स्फटतया
सर्वश्राव्यतया त्रिवारं श्रावणीयः, ५) ततः अर्थश्च बोधयितव्यः, ६) अर्थः प्रयोगेणैव बोधयितव्यः, अत्यन्ता-
+वश्यकत्वे एव अनुवाद आश्रयणीयः, ७) ततो विदयार्थिभिरपि एकैकशः कृत्वा उच्चारणं कारयितव्यम्‌
८) उच्चारणे विघार्थिभिः प्रत्येकं कृता दोषाः संशोध्यः, ९) ततः शिक्षकेण एकस्मिन्‌ वाक्ये उच्चारिते
तदनुसारमेव सर्वैर्‌ विदयार्थिभिस्‌ तद्‌ वाक्यम्‌ उध्चरारणीयम्‌ , एवं बहुवारं कर्तव्यम्‌, १०) ततो

(९ ।

विद्यार्थिभिरर्थोऽवनुद्ध उत त दति परीक्षा कर्तव्या, ११) यदि एकेन विद्याथिता अर्थो नाभ्चबुद्धोऽवगम्यते तदा त
वाक्यार्थो बोधयितव्य, यदि सर्वैरेवार्थो नाऽवबृद्धोऽवगम्यते तदा स पाठः पुनः पार्यितव्यः, १२) पुस्तके दत्तान्‌
प्रश्नान्‌ शिक्षकेण पृष्ट्वा विद्यार्थिभ्य उत्तराणि ग्रहीतव्यानि, १३) शिक्षकेण यथासम्भवं क्रिया-सम्पादनादेशादिना
व्यवहारद्वाराऽपि विद्यार्थिनां संस्कृतभाषाबोधः कारयितव्यः, तदर्थम्‌ उपविश, उत्तिष्ठ, जालम्‌ उद्घाटय, द्वारं
पिधेहि, पाठम्‌ पट, कालपट्टं विलोकय, चित्रं लिख, स्वनाम लिख, अभ्यन्तर्‌ आगच्छ, बहिर्‌ गच्छं, अर्थम्‌
अज्ञासीः ? अर्थं भण दृत्यादिकानां वाक्यानां प्रयोगः कर्तव्यः । तादृशानां वाक्यानां मौखे प्रयोगे विदयार्थिनोऽ्पि
परोत्साहनीयाः । यथासम्भवं विद्यार्थिभिः सह सर्वोऽपि संलापः संस्कुतभाषयैव कर्तव्यः ।

सदीर्घपरम्परागतासु रागात्मकमेयतायुतासु पद्यबद्धरचनासु अत्यन्तगभीरभाववत्सु सुभाषितेषु च विदार्थिना-
मभिरूचिं जागरितां कर्तुमत्र स्वल्पानि काव्यपद्यानि नीतिपचानि च दत्तानि सन्ति। बाल्यात्‌ प्रभृत्येव बालकाः
एतादृशानां पद्यानां लयबद्धतया पठनस्याऽभ्यासं कुर्यस्तर्हि ते स्वपरम्परातः अपगता न स्थुरिति एतानि पच्छनि अत्र
सङ्गृहीतानि सन्ति । कक्नायाम्‌ एतेषां पद्यानां श्रावणं शिक्षकेण भूयोभूयः कार्यम्‌ । एतेषां पद्यानां कण्ठस्थीकरणे
विद्यार्थिनः प्रोत्साहनीयाः । अत्र अन्यदीयेषु अपि पदेषु क्व चिद्‌ आवश्यकं परिवर्तनमपि कृतमस्ति! एतेषु पेषु
भाषिक-दृष्ट्या कक्नानुरूपताया अभावोऽपि अस्माभिः सोढव्य एव । अत्र अ्थविबोधनमपि गौणमेवेदानीम्‌ ।

अस्मिन्‌ पुस्तके परिशिष्टे अष्टानां प्रातिपदिकानां सर्वासु विभक्तिषु सर्वेषु वचनेषु च रूपाणि दत्तानि सन्ति ।
तथा च त्रयोदशानां धातूनां सप्तानां लकाराणां सर्वेषु पुरुषेषु सर्वेषु वचनेषु च रूपाणि दत्तानि सन्ति । एतानि
रूपाणि प्रातिपदिक-धातु-रूपाणीत्यमागच्छन्ति इति बोधाय दत्तानि सन्ति, न अनिवार्यतया कण्ठस्यीकरणाय !
कानि चन वैदिकानि रूपाण्यपि तत्रतत्र कोष्ठेषु सुष्मैरक्षरैर्‌ दत्तानि सन्ति। तेषां यथारुचि अभ्यासः कर्तव्यः
कारयितव्यश्च } रूपावल्याष्‌ टिप्पणीषु दिक्प्रदर्शनाय प्रस्तुतानि रूपविशेषप्रयोगयुतानि पद्याति च विद्यारसिकेः
कण्ठस्यीकर्तुं कण्ठस्थीकारयितुं चोचितानि । दत्त-प्रातिपदिकरूपावली-घधातुरूपावल्योरभ्यासे कंते तयोरूपयोगं कृत्वा
पाट्यपुस्तकप्रदर्शितमार्गेण अन्या अपि वाक्यरचना: कर्तुं कारयितुं च शस्यन्ते ।

परिशिष्टेषु येऽन्ये विषयाः समाविष्टाः सन्ति ते वैदिकशास्त्राणां सामान्यं परिचयं प्राप्तुमिच्छुकानां वैदिकीं
कालगणनापरिपाटीम्‌ आयुर्वेदीयं स्वौपयोगि किञ्चिद्‌ ज्ञानं च लब्धुमिच्छुकानां कृते५त्र समाविष्टाः सन्ति। ते
विषयाः अनिवार्यतया शिक्षणीया न सन्ति। यः अभिभावकः विद्यालयो वा टच्छति स एतस्य भागस्यापि पाठनं
कर्तृ शक्नोति । एतेषां विषयाणाम्‌ अपि स्वेच्छया कण्ठस्थीकरणं क्रियते तर्हि तद्‌ अत्यन्तम्‌ उपयोगि भवेत्‌ ।

आत्मनः बालकान्‌ गम्भीररूपेण संस्कृते प्रवृत्तान्‌ कर्तुं ये वाञ्छन्ति ते समीपस्थे विद्यालये संस्कृतपाटनस्य
स्वाभीष्ट -रूपायां व्यवस्यायामसत्यामपि स्वगृहे एव एता व्यावहारि क- संस्कृ त-पारघपुस्तकमालां प्रारम्भतः कमेण
पारयित्वा स्वोद्देश्य प्राप्तुं शक्नुवन्तु इति विचार्य तदनुकृलतां विधातुम्‌ अत्र प्रथमे पुस्तके गणेशस्तो त्रादिक सर्वं
समाविष्टमस्ति, वर्णमाला-सम्क्द्धा सामग्री च दत्ता वर्तते, परिशिष्टज्च योजितमस्ति। विद्यालया अपि एतान्‌
विषयान्‌ स्वेच्छया परि ग्रहीतुं शक्नृवन्ति ।

एषोऽस्माके संस्कृ त-शिक्षणरीतेः स्व गृहाद्‌ बहिः प्रयोगस्य द्वितीयः प्रयासो वर्तते\ अतोऽत्र अनुभवस्य न्यूनतया
दवौ दोषाः प्रविष्टा भवेयुः । तन्निराकरणाय संस्कुतशि्नाविदां शिक्षकाणामभिभावक्ानां च सहयोगः प्रार्थ्यते ।

६. साधुवादार्पणम्‌

एतस्य पुस्तकस्य रचनायां सर्वविधानि निदेशनानि दत्त्वा एतत्‌ पुस्तकमेतादृशरूपेण निष्पन्नं कर्तु पथप्रदर्शनं
कृतवतां सुगृहीतनाम-पूजनीत्र-तातपादानामाचार्यशिव राजकौण्डिन्न्यायनमहोदयानां सान्निध्यमेवैतस्य पुस्तकस्य
प्रकाशने सर्वदा सर्वथा प्रेरकं सफलतामृलं चास्तीति विज्ञापयामि ।

तत्य पुस्तकस्य मुद्रणाय दानसडहूलन-सुसड्गम कयोजन-मूद्रणादि कार्याणां तुसम्पादने विशिष्टं नियामकत्वं
कृत्वा एतस्य पुस्तकस्य एतादुशरूपेण प्रकाशने महत्‌ कार्य कृतवतः श्रीमतः अग्रजान्‌ आमोदवर्धनकौण्डिन्न्यायन-
महौदयान्‌ प्रति कृतज्गतां व्यक्तीकसेमि । प्रमुद्रणसंशोधनादिक्र्ये सहयोगं कृतवतः भ्रियवृंँवदाम्नाकौण्डिन्न्यायनी -
सुमोदवर्धनकौण्डिन्न्यायन-सम्मोदवर्धनकौण्डिन््यायन-वशव्‌ंवदाम्बा कौण्डिन्न्यायन्यतिसम्मोदवर्धन कौण्डिन्न्यायनान्‌
प्रति साधुवादान्‌ व्याहरामि । वश्वृवदाम्बा सर्वाणि चित्तराण्यपि शलेखीदिति तस्यै विशेषतः साधुवादान्‌ ददामि ।
सुसङ्गमकयोजन कार्यं क्रियमाणे भूयोभूयो वर्णपदवाक्यपरिवर्तनयुतमस्माभिः कृतं कष्टदायि संशोधनमपि संस्कृ तभाषा-
प्रचारं प्रति सद्भावनया प्रसन्मतयैव कृतवन्त श्रीमन्तं विनोदधिमिरेमहाभागं प्रति च साधुवादान्‌ व्याहराम्यद्म्‌-

प्रम्रोदवर्धनः क्वैण्टिन्न्यायनः
(१०) स्वाद्ध्यायशालाकटम्बगृहयः

स्तोत्राणि

ब्रह्मस्तोत्रम्‌
शुक्लाम्बरं कृष्णमुगाजिनाइकितं
सुकूर्चक विश्वसुजं चतुर्मुखम्‌ ।
कृसुम्भदण्डसुवदर्भहस्तक
सरस्वतीशं कमलासनं भजे ॥

विष्णुस्तोत्रम्‌
सशद्खचक्र सकिरीट कृण्डलं

सपीतवस्त्रं सरसीरुहेक्षणम्‌ ।
सहारवक्षस्स्थलकोस्तुभध्ियं

नमामि विष्णुं शिरसा चतुर्भुजम्‌ ॥

षद्रस्तोत्रम्‌
कर्पूरगौरं करुणावतारं
संसारसारं भूजगेन्द्रहारम्‌ ।
सदा वसन्तं हृदयारविन्दे
भवं भवानीसहितं नमामि ॥

गणेशस्तोत्रम्‌
वन्दे वन्दारुमन्दारमिन्दुभूषणनन्दनम्‌ ।
अमन्दानन्दसन्दोहबन्धुरं सिन्धुराननम्‌ ॥

शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमा-
| माद्यां जगद्व्यापिनीम्‌
वीणापुस्तकघधारिणीमभयदां
जाडचान्धकारापहाम्‌ ।
हस्ते स्फाटिकमालिकां विदधतीं
पद्मासने संस्थिताम्‌
वन्दे तां परमेश्वरीं भगवतीं
बृद्धिप्रदां शारदाम्‌ ॥

न्नः ग्र प्रथमायाः विभक्तेः प्रयोगः

घोटकः धावति। कूक्क्टौ वाश्येते। कूक्क्राः बुक्कन्ति।

विमानम्‌ उडडयते। पुत्तलिका: उड्डयन्ते।

०५५ = =५५॥ + (न) + 8।

6" छि. - ५".
„ ~ ^) |

बालिका हसति।

< गमा 12 का (६/० ~ 7८

अग्निः ज्वलति। अग्नी ज्वलतः ।

नदी वहति ।

नद्यः वहन्ति ।

दथ

मघुकर्यौ उदड्‌डयेते।

[1 [\ [क ~ 2 8 §। 8, ध
¢ (१५८... ५4८, (#॥//
पशू उत्तिष्ठतः ।

आवां पमवः।

| ।

सर्वे पशवः उत्तिष्न्ति ¦

घोटकः किं करुते 7? घोटकः धावति ।
कूक्क्राः किं कूर्वते ?

पुत्तलिका; किं कूर्वते 7

अग्निः कि करते ?

नदी किं कर्ते ? नदी वहति ।

शिशुः किं करुते ?

पितामही किं करुते ?

भ्राता किं करुते ?

आवां कि कर्वहे ? युवां खेलथः ।

१०. युयं किं कूरुष्वे ? वयं हिण्डामहे ।
(एवमेव शिक्षकैरन्येऽपि प्रश्नाः प्रष्टव्याः, उत्तराणि च एाप्तव्यानि)

अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

+ @ ~ +< ० ‰ ८ ~

अग्रजः

बालकः

बालिका खेलति
भ्राता खेलसि
बालिके खेलामि
बालकाः खेलतः
बालकौ बेलथः
त्वम्‌ खेलावः
यूयम्‌ खेलन्ति
युवाम्‌ खेलथ
अहम्‌ खैलामः
आवाम्‌

वयम्‌

द्वितीयः पठः | | द्वितीयायाः विभक्तेः प्रयोगः

ष & , ति

छात्रः घटिकां पश्यति, माया पाद्‌ के प्रतिमुञ्चते ।
(ट

अम्बा त्वां विह््वयते।

` अम्बा किं ज्वालयति ?
छात्राः कं पृच्छन्ति?
अम्बा कं विह्वयते ? अम्बा त्वां विह्वयते ।

१.
२. सारसः किं खादति ?
३. रामः किं कृन्तति ?
४. कः कान्‌ पाठयति ?
५. छात्रः किं पश्यति ?
६.
७.
८.

पथिकः अस्मान्‌ पश्यति ।

बिडालः किं खादति ? बिडालः मूषकं खादति ।

(एवमेव शिक्षकेरन्येऽ्पि प्रश्नाः प्रष्टव्याः, उत्तराणि च प्राप्तव्यानि)

अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

अम्बा
पितामही
भगिनी
भ्राता
पिता
शिक्षकः
शिक्षकाः
प्रेक्षकाः
पथिकाः
घोरकौ
ऋषभौ

त्वाम्‌
माम्‌
आवाम्‌
वुवाम्‌
अस्मान्‌
युप्मन्‌
छात्रान्‌
नर्तकी
विपणीम्‌
हलम्‌
रथम्‌
शकटम्‌

विह्वयते
विह्वयन्ते
पश्यति
पश्यन्ति
पाठयति
पाठयन्ति
गच्छति
गच्छन्ति
वहतः
कर्षतः
प्रक्न्ते

तृतीयायाः विभक्तेः प्रयोगः

सौचिकः सूच्या वस्त्रं सीव्यति।

^

क

र |) |

अग्रजः भगिनीभ्यां सह खेलति । पशुः पशुना सह चरति।

५, ०१. ४ [६
न 0 ब षं ५५1

(#

रामः युष्माभिः सह खेलति ।

बालकः केन लिखति ? बालकः कलमेन लिखति ।
कृषकः केन वाटीं खनति ›
मनुष्य: केन हिण्डते ?
मनुष्याः केन पश्यन्ति ?
पथिकः केन जलं पिबति ? पथिकः अञ्जलिना जलं पिवति ।
मृगाः कैः सह उपविशन्ति ?
सौचिकः केन वस्तं सीव्यति ?
बालिका केन अवकरम्‌ अवहरति ?
. रामः केन सह खेलति }
१०. हरिः केन सह पठति ? हरिः अस्माभिः सह पठति ।
(एवमेव शिक्षकैरल्ये०्पि प्रश्नाः प्रष्टव्याः, उत्तराणि च प्राप्तव्यानि)
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

~ # @ ~ 2 = ~+ ८ ~

बालिकाभिः खेलति
त्वया खेलन्ति

युवाभ्याम्‌ खेलसि
युष्पराभिः खेलामि
बालके; उपविशति
मया उपविशसि
आवाभ्याम्‌ उपविशामि
अस्माभिः | उपविशन्ति

कर्थः शठः चतुर्थ्याः विभक्तेः प्रयोगः

:.. तर '
[1 ॥ ॥ (1 ०।#

५ -

-1 ५ ॥
| 15 1

नमो वागीश्वराय। सरस्वत्ये नमः । गणेशाय नमः |

नः | 1/८ | |, / / ` ५ ८2)
५ 11|| \॥ ८ । „+ "4 ॥ | रि „,॥ 11
क्रषिभ्यो नमः|

४ ॥... ` 0८
गोपालः पशवे घासं ददाति।

|

गोपालः पशुभ्यः कौण्डकं ददाति।

(4

भ्राता भगिन्यै पुस्तकं ददाति।

१०

9)

पिता तुभ्यम्‌ उपानहौ ददाति) भ्राता मह्यं छत्रं ददाति !
१, गोपालः कस्मै घासं ददाति ? गोपालः पशवे घासं ददाति ।

२. गृहण्यः कस्मै भिक्षां ददति ?

३. राजा कस्मै धनं ददाति ?

४. भ्राता कस्मै किं ददाति

५. पिता कस्मै उपानहौ ददाति ?

(एवमेव शिक्षकैरन्येऽपि प्रश्ना प्रष्टव्याः, उत्तराणि च प्राप्तव्यानि)
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथासंभवमधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

पुत्त्राय
पुत्त्रीभ्याम्‌
पतै ^ पारितोषिकम्‌
नाता कविभ्यः कृत्तकम्‌
पिता कवये कलमानि
भ्राता युष्मभ्यम्‌ कदलीफलम्‌ | ददाति
प्रधानाध्यापकः | तुभ्यम्‌ भक्तम्‌ ददति
राजा युवाभ्याम्‌ दुग्धम्‌ ददासि
गोपाल - आवाभ्याम्‌ घनम्‌ ददामि
त्वम्‌ ` भिक्षवे पलालम्‌
अहम्‌ पशुभ्याम्‌ घासम्‌
गृहिण्यः पशुभ्यः भिक्षाम्‌
मह्यम्‌
अस्मभ्यम्‌
दुन्द्राय
देव्यै

गुरुभ्यः

११

| फञ्मः पाठः | पाठः | पञ्चम्याः विभक्तेः प्रयोगः

वानर कुक्क्रात्‌ विभेति ।

3, ८८ 0
५0८. ४८ ॥॥..॥/ &). --- ~<

हरिणाः चित्रकात्‌ बिभ्यति। शृगालाः व्याघ्रात्‌ बिभ्यति।

9 नी ८0 ‰५।1/. 4

चित्रकपोतः श्येनात्‌ विभेति ।

न 4 \ ५४ ॥

बालकः ककटकात्‌ बिभेति .

+ /
^ ८ ॥/ 44 ।

गृहं मनष्यं वर्षात्‌ रक्षति।

11 1101//. (

पक्वम्‌ आम्रं वृक्षात्‌ पतति।

क्षेत्रात्‌ पिता आगच्छति। माता वनात्‌ आगच्छति ।
(५)

सूर्यात्‌ प्रकाशः आगच्छति । तप्तात्‌ पानीयात्‌ बाष्पः आगच्छति,

भगिनी पृष्पवाट्या पुष्पाणि आनयति। बालकः मघुकरीभ्यः बिभेति ।

मुनेः मृगाः न विभ्यति। त्वं वन्यात्‌ पशोः विभेषि।

१३

नि

1 | + ^ ~
शगालः मत्‌ विभेति ।

हस्ती कस्मात्‌ बिभेति ? हस्ती सिंहात्‌ बिभेति ।
सर्पः कस्मात्‌ बिभेति ?
गृहं मुनष्यं कस्मात्‌ रक्षति ?
कस्मात्‌ प्रकाशः आगच्छति ?
कस्मात्‌ धूमः उद्गच्छति 7
बालिका कतः जलम्‌ आनयति 7
भगिनी कृतः पुष्पाणि आनयति !
वन्याः पशवः कृतः विभ्यति ?
(एवमेव शिक्षकैरन्येऽपि प्रश्नाः एष्टव्याः, उत्तराणि च पएराप्तव्यानि)
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

1 @ ‰ 2 ० ~ ~ ~^

बालकात्‌
सिंहात्‌
| बालिक्छयाः
मृहिष्यः भगिन्याः
मूषक. बिालात्‌

ककरः अग्नेः
शृमालाः चुवाध्याम्‌
परशः
शव वुष्मत्‌
मत्‌
काभ्याम्‌
अस्मत्‌

प `

॥ि षष्ट्धाः विभक्तेः प्रयोमः

अग्नेः ज्वाला रक्ता भवति

^ ॥

पशोः पच्छ भवति। गुरोः गुहम्‌ अस्ति।

क १. वि

- १५

च १ 1 0 ४ ह =
£ ६ = छ [।
[ । ठ १ +
र [1 [1 च
1, = प , ^ ट
ह ण्ण == अ
1, न

म _ 4 क
पुष्करिण्याः समीपे उद्यानम्‌ अस्ति।

[ , (गीं

करकंटधाः अषाडवरागः भवति।

ह्य

कण्टकिफलस्य व्यञ्जनं भवति। मूल कस्य व्यञ्जनं भवति ।
ह

` |

काष्ठस्य खट्वा भवति ।

८ १४. ४्ह््‌
षि (0१. , १७५1 # ,

सर्पस्य विषं भवति . अस्माकं विद्यालयः अस्ति।

५४

~ + @ ~ ‰ न ~ ~~ ~

कस्य गृहम्‌ अस्ति ? बालकस्य गृहम्‌ अस्ति ¦
कल्व प्रौ स्तः ?

कस्याः चूडिका सन्ति 1

कस्य कूटी अस्ति ? मुनेः कटी अस्ति ।
कस्य पुच्छं भवति ? `

क्त्र वृक्षाः सन्ति ? नद्याः तीरे वृक्षाः सन्ति ।
कत्र उद्यानम्‌ अस्ति;

कस्य अषाडवरागः भवति ?

कस्य कृण्डले भवतः ?

. कस्य विषं भवति ?
. कस्य विद्यालयः अस्ति ? अस्माक विद्यालयः अस्ति ।

(एवमेव शिक्षकैरन्येपि प्रश्नाः प्रष्टव्याः, उत्तराणि च प्राप्तव्यानि)

अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयितव्यानि -

बालकस्य गृहम्‌
बालिकायाः | लेखनी

मु शृङ्गे
क ४
। पुच्छम्‌
गुरोः कृण्डले अस्ति
पशो हस्तौ भवति
स्वर्णस्य तात स्तः
मनुष्यस्य नेते भवतः
कषा्णस्य । कणौ

| कद्दाल

१७

ल्मः गः | नः सप्तम्याः विभक्तेः प्रयोग

(८ क]
११८८41८

वने कृष्णसारः भवति । वने भल्लूकः भवति,

वने शका सारिकाः च भवन्ति। हिमालयप्रदेशे मेषाः भवन्ति,

715,

९४५, ५

श्येनाः चिल्लाः च आकाशे उपरि उदडटयन्ते।

कच्छपाः जवे स्थले च निवसन्ति । समू्रे ग्राहाः भवन्ति ।

बालकः अञ्जलौ पानीयं गृहणाति । यजमानः अग्नौ चरं जृहोति ,

५ 0 ॥ प
[08 # 5.

पुत्तलिका अग्नौ पतति। गधरा: मृते पशौ निपतन्ति।

~ €> रे त "गोन "मीनः [| [ ानयन्वकन) कन 9 पल्लव य
> र
१

हंसाः पुष्करिण्यां प्लवन्ते,

~ 2, न
थ व ह.
त 9 --- +

युवकाः नद्यां प्लवन्ते ।

श
{3 .2;;

4)

।

भ्राता त्वयि स्नेहं कृरुते।

मातापितरौ आवयोः स्नेहं कृवति। शिक्षकाः अस्मासु स्नेहं कूर्वते।

¢। 4,

मनुष्याः कृतर निवसन्ति ? मनुष्याः गृहे निवसन्ति ।
सिंहः कृत्र शेते ?
कृष्णसारः कू भवति ¡
कच्छपाः कत्र निवसन्ति ?
मयूरः कदा नृत्यति ?
गृध्राः कत्र निपतन्ति ?
हंसाः कृत्र प्लवन्ते !
(एवमेव शिक्षकैरन्ये$पि प्रश्नाः प्रष्टव्याः, उत्तराणि च प्राप्तव्यानि)

० ~ 7 ० ~ ५ ~

अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथासंभवमधिकानि वाद्यानि रचयितव्यानि -
(क्‌)

भल्लूकः
शृगालाः
व्याघ्रः
मृगाः
कमलानि

पष्करिण्याम्‌
नद्याम्‌

अग्नौ

| अच्टम- षाठः | सम्बोधन-विभक्तेः प्रयोगः

न्न 46 (

बालकाः, अङ्गने खेलत ।

१ ५५५५ |
+ ॥

बालिके, पानीयं पिबतम्‌।

॥ ॥ ॥ = &44 # (

गच्छत

न

भगिनि, पुस्तकम्‌ आनय,

ति

पितामहि, महयं भक्तं देहि । गुरो, मम अभ्यासपुस्तिकां महयं देहि)

अधोलिखितानि वाक्यानि शुदघ्ानि कृरध्वम्‌-
(क) बालकः, गृहकार्यं कुरुष्व ।
खे) बालका, कलकलं न कृरुध्वम्‌ ।
(ग) बालिका, जलं पिब
(घ) अग्नि, अस्मान्‌ रमन ।
(ड) भगिनी, पुस्तकम्‌ आनय ।
(च) गरु, मह्यं पुस्तिकां देहि ।

(छात्रान्‌ एत पाठं पाठयित्वा यथासंभषमेतदनुसार क्रियाकलापः कारयितव्य,
।\

२३

न्कमः शाट. दीर्घसरि धः

अद्च मम गृहे कर्म अस्ति। अद्य मम गृहे कर्मास्ति ।
एतत्‌ पुस्तकं मम अस्ति । एतत्‌ पस्तकं ममास्ति ।
अदः पुस्तकं तव अस्ति। अदः पुस्तकं तवास्ति ।
मम भ्राता अस्ति। मम भ्रातास्ति ।
तव पिता अस्ति। तव पितास्ति ।
विद्यालयात्‌ बालिका आगच्छति । विद्यालयात्‌ बालिकागच्छति ।
नगरात्‌ पिता आगच्छति! ` नसरात्‌ पितागच्छति ।
कपात्‌ महिला आगमत्‌ । कृपात्‌ महिलागमत्‌ ।
भल्लक दृष्ट्वा बालिका चकिता अस्ति । भल्लूक दुष्ट्वा बालिका चकितास्ति
वालकः दधि ईक्षते । बालकः दधीक्षते ।
मम भगिनी इतः आगच्छति । मम भगिनीतः आगच्छति ।
मम भगिनी ईक्षणं कृरुते । | मम भगिनीक्षणं कृरूते ।
हसः साधु उद्डयते । हंसः साघूडडयते ।
चिल्लः अपि साधु उडडयते । चिल्लः अपि साधूड्‌डयते ।
वत्स, कृरु उपकारम्‌ । वत्स, कृरूपकारम्‌ ।
बालक, कृरु उपवासम्‌ । बालक, कृरूपवासम्‌ ।
एतत्‌ लघु ऊर्णापिण्डम्‌ अस्ति । एतत्‌ लघर्णापिण्डम्‌ अस्ति ।
अदः गर्‌ ऊर्णापिण्डम्‌ अस्ति । अदः गुरू्णापिण्डम्‌ अस्ति ।
अधोलिखितेषु वाक्येषु सन्धिजं विकारं प्रयुज्य प्रदर्शयत -

(के) अद्यं मम विद्यालये कर्म अस्ति । (ख) एतत्‌ फलं तव अस्ति ।

(ग) अदः पुस्तके मम अस्ति। (घ) अदः द्विचक्रिकयानं कस्य अस्ति?

(ड) मम माता अस्ति। (च) तव पिता अस्ति ।

(छ) बालिका आगमत्‌ । (ज) भ्राता अगमत्‌ ।

(भ) त्वं द्धि इच्छसि ? (जन) अहं दधि इच्छामि ।

(ट) भगिनी ईक्षणं करुते । (ठ) पितामही ईक्षणं न करते ¦

(ड) बालकः साधु उत्तिष्ठति । (ट) कुरु उपकारम्‌ ।

।ण। लघु ऊर्णपिण्डं क्रीणीष्व । (त) गुरु ऊर्णापिण्डं नैव क्रीणीष्व ।

"8 |

| वर्तमाने लटः प्रयोगः

शिशवः शेरते । नर्तक्यः नृत्यन्ति । त्वं धावसि । यूयं हसथ । वयं खेलामः ।
माता रमेशं विह्वयते । अग्रजः त्वां विह्वयते । मित्राणि आवां विह्वयन्ते । माता
फलानि क्रीणाति । छात्रो प्स्तिकाः क्रीणीतः । बालिकाः मिष्टखादिकां क्रीणन्ति ।
अहं विद्यालयं गच्छामि । त्वम्‌ अपि विद्यालयं गच्छसि । मम भगिनी विद्यालयं
गच्छति । वयं सर्वे विद्यालयं गच्छामः । कृषाणाः दोरकेण भारं बध्नन्ति । माया
सखीभिः सह संलपति । पथिकाः अञ्जलिना पानीयं पिबन्ति । माता पुत्त्राय भक्तं
ददाति । माता पुत्त्राय दधि ददाति ) पिता पुत्त्यै लेखनीं ददाति । अग्रजौ भगिनीभ्यः
आम्रं दत्तः । श्रद्धालुः ब्राहमणाय दानं दत्ते । दयालवः दीनेभ्यः वस्त्राणि ददते ।
शिक्षकः तुभ्यं पारितोषिकं ददाति । महिष्यः अस्मभ्यं दुग्धं ददति । सर्पः गरुडात्‌
विभेति । मृगाः सिंहात्‌ बिभ्यति । त्वं ककंटकात्‌ बिभेषि । अहं सर्पात्‌ बिभेमि । यूयं
शृगालात्‌ न विभीथ। यूयं व्याघ्रात्‌ बिभिथ। वयं भल्लूकात्‌ न बिभिमः। वयं
सिंहात्‌ बिभीमः । हिमालयात्‌ शीतः वातः आगच्छति । हिमालयात्‌ बह्व्यः नद्य
प्रभवन्ति । पिता पण्यशालायाः लवणम्‌ आनयति । पिता पण्यशालायाः शकराम्‌
आनयति । पिता पण्यशालायाः तैलम्‌ आनयति । पिता पण्यशालायाः वस्त्राणि
आनयति । पिता पण्यशालायाः बहूनि वस्तूनि आनयति । कृषाणः वाट्या; घोषकान्‌
आनयति । कृषाणः वाट्या: मूलकानि आनयति । बालकस्य गृहम्‌ अस्ति,
विमानस्य पक्षौ स्तः । चटकस्य पक्षौ स्तः । बालिकायाः पुस्तकानि सन्ति । ऋषभस्य
गलकम्बलः अस्ति । घोषकस्य व्यञ्जनं भवति । कण्टकिफलस्य व्यञ्जनं भवति .।
मूलकानाम्‌ अषाडवरागः भवति । पर्वते भरणकाः सन्ति। आकाशे तारकाः
सन्ति । भ्राता अद्गने खेलति । मत्स्याः जले खेलन्ति । बहवः कृषाणाः वाट्चयां
राजिकाशाकं रोपयन्ति । बहवः कृषाणाः वाट्चां मृलकानि रोपयन्ति ।

(एवमेव परिशिष्टे दत्तानां धातूनां लटः सर्वाणि रूपाणि प्रयुज्य वाक्यानां रचने यथासम्भवं यथारुचि च
छात्रैः अभ्यासः कारयितव्यः, तदर्थं दिकप्र्दशनरूपेण प्रथमं शिक्षकेण विविधाः वाक्यरचना: कृत्वा प्रदर्शनीयाः)

अधोलिखितानि वाक्यानि लट्लकारान्तैः पदैः प्रयत-

(क) घोटकाः... | (ख) फल्लानि ‰....... ।

(ग) युवां विद्यालयं ............ | (घ) वयं विद्यालयं ........--.---. ।

(ड) बालिका सखीभिः सह (च) माता पत््राय फलं ............
(छ) त्वं व्याघ्रात्‌ ............-. | (ज) बालिकायाः काचवलयाः ......... |
( (

भ) मम भ्राता... | न) कृषाणः वाटयां राजिकाशाक ....... |

९१

भूते लुड्‌-लड्‌-लिटां प्रयोगः

बालकः अद्य भक्तम्‌
अखादीत्‌ ।

त्वं भक्तम्‌ अखादीः ?

अहम्‌ अद्य सेविकम्‌
अखादिषम्‌ ।

माया अद्य संस्कृतम्‌
अपद्भैत्‌ ।

अद्य पानीयम्‌ अपप्तत्‌ ।
रमेशः अद्य विपणीमगमत्‌ ।

रामः अद्य वादयां सर्पम्‌
अद्राक्षीत्‌ ।

मम भ्राता अद्य दिवा न
अशयिष्ट ।

मम भगिनी विडालात्‌ कर्हि
अपि न अभैषीत्‌ ।

अद्य हरितालिकायां बालिका
मन्दिरे अनर्तिषुः

मम अग्रजः अद्य मां गणितस्य
प्रश्नान्‌ अप्राक्षीत्‌ ।
कर्मकराः अद्य प्रभूतं कार्यम्‌
अकार्षुः ।

अद्य पिता रम्यरूपाणि
वस्वराणि अक्रैषीत्‌ ।

बालकः ह्यः रोरिकाम्‌ मयि बहिर्गते बालकः:
अखादत्‌ । मम रोटिकां चखाद ।
त्वं ह्य: किम्‌ अखादः ? मयि सुप्ते त्वं मम
कदलीफलं चखादिथ ।

अहं ह्यः आम्रम्‌ निद्रितः अहम्‌ अम्बया
अखादम्‌ । खादितं भक्तं चखद ।
माया ह्यः इतिहासम्‌ मयि बहिर्‌ गते माया मम
अपसत्‌ । निबन्धपुस्तकं पपाठ ।
स्यः अपि पानीयम्‌ अद्य रात्रयाम्‌ अपि पानीयं
अपतत्‌ । पपात ।

रमेशः ह्यः विद्यालयम्‌ रमेशः माम्‌ अपृष्ट्वा
अगच्छत्‌ । तिर्थकसड्ग्रहालयं जगाम

रामः ल्यः वाटे नकृलम्‌ रामः एकल एव उद्याने

अपश्यत्‌ । भ्रमन्‌ दिवसे सर्पं ददर्श ।
मम भ्राता ह्यः नवीनायां मयि मामालयं गते मम भ्राता
शय्यायाम्‌ अशेत । मम शय्यायां शिश्ये ।
मम भगिनील्यः वने - अद्य एकला भ्रमन्ती मम

शृगालात्‌ अपि न अविभेत्‌। भगिनी नकृलात्‌ अपि बिभाय

ह्य: बालिकाः विद्यालये दिव्या बालिकाः देव्या
वार्षिकोत्सवे अनृत्यन्‌ । महिषासुरे हते ननृतुः किल

गुरुः ह्यः अस्मान्‌ कठिनान्‌ मयि अनुपस्थिते गुरूः कमपि

प्रश्नान्‌ अपृच्छत्‌ । प्रश्नं न पप्रच्छ ।
कर्मकराः ह्यः स्वल्पमेव कर्मकराः मयि अनुपस्थिते

कार्यम्‌ अकुर्वन्‌ । किमपि कायं न चक्रः ।
ह्यः माता मिष्टानि मयि विद्यालयं गते अग्रजः
फलानि अक्रीणात्‌ । गेन्दुकं चिक्राय ।

(एतस्य पारस्य वास्येषु प्रयुक्तानां क्रियापदानां वैशिष्ट्यानि छात्राः बोधयितय्याः)

4

(हदशः शठः | | भविष्यति लृट्‌-लुटो : प्रयोगः

राम: फलानि खादिष्यति ।

त्वं कि खादिष्यसि ?

अहं रोटिका: खादिष्यामि ।

वयं संस्कृतं परिष्यामः ¦

अच्च सायङ्काले पानीयं पतिष्यति ।

रमा विपणिं गमिष्यति ।

सायङ्काले पिता क्षेत्रात्‌ आगमिष्यति ।
अद्य मार्गे त्वं मृतं सपं द्रक्ष्यसि ।

यूयम्‌ अद्य भूम्यामेव शयिष्यध्वे ।

अद्य मां शान्तं द्ष्ट्वा शत्रवः न भेष्यन्ति ।
अद्य गुरुः अस्मभ्यं गृहकार्यं न दास्यति ।
पिता तुभ्यं फलानि दास्यति ।

अद्य स्वागतकार्यक्रमे नर्तक्यः नर्तिष्यन्ति ।
अद्य गरुः कठिनान्‌ प्रश्नान्‌ प्रक्ष्यति ।
अद्य त्वं मां न जेष्यसि ।

रामः श्वः मिष्टान्नं खादिता ।

त्वं श्व: कि खादितासि ?

अहं श्व: क्रेयं खादितास्मि ।

वयं शव: इतिहासं पठितास्मः ।

श्व: पानीयमवश्यं पतिता ।

रमा श्व: विराटनगरं गन्ता ।

तवाऽग्र॒जः श्व: नगरात्‌ आगन्ता ।

त्वं श्वः नगरात्‌ आगतम्‌ अग्रजं द्रष्टासि )
यूयं श्वः नवीनायां शय्यायां शयिताध्वे ।
श्वः यदध मां दृष्ट्वा शत्रवः भेतारः ।
श्व: गुरुः अस्मभ्यं गृहकार्यं दाता ।
अग्रजः श्वेः महयं मिष्टखादिकां दाता ।
श्व: पर्वणि नार्यः मन्दिरे नर्तितारः ।
गुरुः श्वः प्रश्नान्‌ न प्रष्टा ।

त्वं श्वः हरिं जेतासि ।.

अधोलिखितानि पदानि पएरग्ुज्य यथाशक्ति अधिकानि वाक्यानि रचयत-

रमेशः
र्भा
लल काः

माया

त्वम्‌ (श्वः)
अहम्‌ (अद्य)
युवाम्‌

आवाम्‌

यूयम्‌

वयम्‌

गमिष्यति
गन्ता
खादिता
. खादितासि
विराटनगरम्‌ | खादिष्यति
व्यासनमरम्‌ | खादिष्यन्ति
पिष्टखादिकाम्‌ | खादितारः

रोरिकाः खादितास्थः
भक्तम्‌ खादिष्यसि
पृपम्‌ खादिष्ययः
फलम्‌ खादिष्यथ
आम्रम्‌ खादिष्यामि
खादितास्मि
खादिष्यावः
खादितास्वः
खादितास्मः

(एतस्य पाठस्य वाक्येषु प्रयुक्तानां क्रियापदानां वैशिष्ट्यानि छात्राः बोधयितव्याः)

२५9

| नि
| ज्योदसः पाटः | षाठः | विशेषणानां प्रयोग

सुशीला बालिका सम्मार्जन्या

रोपयन्ति। अव करम्‌ अवहरति।
(8 # 2 पः

सु शीले बालिके कृपात्‌ जलम्‌ आनयतः। सुशीलाः बालिकाः पाठ पठन्ति।

सृशीलानि मित्राणि मार्गणाय पणान्‌ ददति। सुन्दरी बालिका मधुरं व्याहरति ।

र्ट

हस्ती स्थूलः भवति)
शशकः स्वाणुकः भवति ।

श्रद्धालुः पुरुषः देवान्‌ पूजयति ।

माया स्वच्छ लुग्नं लगयति।
रामः मलिनं लुग्नं लगयति ।

दयालवः प्रुषा; दीनेभ्यः धनं ददति

१. अधोलिखितानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा$भ्यासपुस्तिकायां सारयत-
(क) सुशीलः बालकौ कलहं न कृवति ।

(ख) सुशीली बालिका

(ग) सुशीलः बालिकाः

पाठं पठति ।
कथां शृण्वन्ति ।

(घ) सुन्दरः बालिका मधुरं व्याहरति ।
(ड) सुशीलः मित्रं स्वच्छः लुग्नं लगयति !

२. अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य यथासंभवम्‌ अधिकानि वाक्यानि रचयत-

सुशीला
चतुय
दुः शीला
सुन्दरी
श्रद्धालु;
वयल;
सुशील ।
चतुरः
दुःशीलः

गृहकार्यं कर्ते

न पठति

बालिका स्वच्छं लुग्नं लगयति.
पुत्त्र मलिनं लुरनं लगयति
क सर्वान्‌ पीडयति
खतः मधुरं व्याहरति
पुष्षः प्रतिदिनं स्नाति
दानं ददाति

परोपकारं करते

९९

एतद्‌-दृदम्‌-अदस्‌ प्रातिपदिकानां प्रयोगः

श, मभक ,
५९ (९

(५4

एते द्रे बालिके सुन्दर्यौ स्तः । एता; तिस्रः बालिका सुशीलाः सन्ति।

० व 4/7)

एतत्‌ फलं मधुरम्‌ अस्ति। एते दरे फते अम्ते स्तः ।

एतानि चत्वारि फलानि पक्वानि सन्ति। अयं बालकः विद्यालयं गच्छति !

३०

टम द्रे पेटिके भरिते स्तः ।

८2 (>
१.८
॥ 1; 2 १ ह

॥ < + [111 ५
॥ ८ , ,१॥॥ (4

इदं वनं घनमस्ति।

इमानि भाण्डानि पुराणानि सन्ति।

गि +~
१, 10; +
क | ६५ ¢;
८ 4 | र ४ [ {44

असौ वक्षः वटः अस्ति। अम्‌ ऋषभौ धान्यं खादतः ।

२१

1 ॥ ¢ 7 त | ४ ति
असौ पष्पवाटी रमणीया अस्ति,

9 (४२, ६
£ ४
८,

नि ^ 9)
अम्‌ महिष्यो क्षत्रे चरतः।

एतस्य बालकाय जलं देहि।

217
[ &।

एतया बालिकया सह खेल ।

५॥ १८ > म
# १ # (4 4 48
५ र १
. * ,
1 0 ` र

अमुं वृक्षं परिचिनोषि?

अमुष्मिन्‌ वने सिंहः वर्तते ।

।
॥

अस्मात्‌ कूक्क्रात्‌ न बिभिहि।

अस्य गृहस्य छादने काकः अस्ति)

(+ +

र १}, ' ॥
ना क्नु >
४ न | छ नि, # न

८ १/४ 1

अमुष्यां न्यां ग्राहाः सन्ति।

अमुष्मिन्‌ क्षेत्रे प्रभूतं धान्यं फलति।

शिक्षकेण एतद्‌ इदम्‌ अदस्‌ दत्येतेषां प्रातिपदिकानामर्थः परस्परं भेदश्च प्रयोगेणेव बोधयितव्यः)

२२

पयोग व
एञ्चदश- भटः ततप्रातिषदिकस्य प्रयोगः

बालकः खेलति । वालिका नत्यति। फलं पक्वम्‌ अस्ति।
सः हसति च। सा गीतम्‌ अपि गायति। तत्‌ मधुरम्‌ अस्ति!

धार्मिकः वक्षं रोपयति, शिक्षकः चपले बालिके विह्वयते
सः तं सिञ्चति च। सः ते उपदिशति च,

रामः आम्रं प्रक्षालयति । राम: बालके सह विद्यालयं गच्छति ।
सः तत्‌ खादति च। सः तैः सह संलपति च।

माया सखीभिः सह भ्रमति, रामस्य दश रूप्यकाणि सन्ति।
सा ताभिः सह खेलति च। स: ते: रूप्यकेः पुस्तिका क्रीणीते |

पिता बालकाय रूप्यकाणि ददाति!
माता तस्यै खाद्यक ददाति)

( (^ ^ -, ‡ | न) / ॥ ५५ ॥ ;
आम्रवक्षात्‌ पत्राणि पतन्ति। ` गोः महिष्याः न निभेति।
तस्मात्‌ फलानि अपि पतन्ति। मनुष्यः अपि तस्याः न बिभेति!

बालकस्य पुस्तकम्‌ अस्ति । बालिकायाः काचवलयाः सन्ति।

तस्य कलमम्‌ अपि अस्ति। तस्याः अदूगुलीयकमपि अस्ति,

पिता पुत्त्यां स्नेहं कुरुते । सखायः बालके स्नेहं कुर्वते । |
माता अपि तस्यां स्नेहं कुरते शिक्षकाः अपि तस्मिन्‌ स्नेहं कुर्वते,

अम्बा कृपात्‌ जलम्‌ आनयति । युवकाः नद्यां स्तान्ति।

भगिनी अपि ततः जलम्‌ आनयति। ` बालकाः अपि तत्र स्नान्ति।
0/1 | द ~ < ।

11... इ ६/ (4 ८} ।

बालकाः विद्यालये पठन्ति। व्याघ्रः वने निवस्षति।
बालिकाः अपि तत्र पठन्ति। मृगाः अपि तत्र निवसन्ति।

कक्क्रः ग्राम्यः पशुः अस्ति। सः ग्रामे
निवसति । सः मनुष्याणाम्‌ उपकारं करोति । तस्य
एक वक्र पृच्छ भवति। तस्य दष्टाः तीक्ष्णाः
भवन्ति। सः चौरेषु आगतेषु बुक्कति। चौराः
तस्मात्‌ बिभ्यति । मनुष्याः गृहस्य सुरक्षायै तं
पालयन्ति । ते तस्मै खाद्यं च ददति ।

अधोनिर्दिष्टानि रिक्तस्थानानि समुचितैः पदैः पूरयत-

१. (क) बालकः भक्तं खादति । ४. (क) दयालवः मार्गणाय धनं ददति ।
(ख) सः फलानि अपि खादति । (ख) ते..... भक्तम्‌ अपि ददति ।

२. (क) बालिका विद्यालयं गच्छंति । ५. (क) महिष्याः शृङ्गे भवतः ।
(ख) ..... तत्र पठति । (ख) ..... पुच्छम्‌ अपि भवति ।

३. (क) अहं विटपं रोपयामि । ६. (क) सिंहः वने निवसति ।

(ख) अहं ..... सिञ्चामि । (ख) व्याघ्रः अपि ..... निवसति ।

२३९

पोडगः; गट: क्त्वाप्रत्ययान्तानां प्रयोगः

बालकः पुस्तक गृहणाति । बालकः विद्यालयं गच्छति ।
बालकः पुस्तक गृहीत्वा विद्यालयं गच्छति। `

॥ „
. (८८ < | &॥

छ #)
॥ ,।

बालिके विद्यालयं गच्छतः ।

1 ^ ४ ,
"शा ^^.

बालकाः रामेण सह मिलन्ति। बालकाः रामेण सह खेलन्ति।
बालकाः रामेण सह मिलित्वा खेलन्ति ।

माया धारां गमिष्यति। माया जलम्‌ आनेष्यति ।
माया धारां गत्वा जलम्‌ आनेष्यति ।

३५9

पथिकः फलानि ऋणीते। पथिकः फलानि खादति।
पथिकः फलानि ऋत्वा खादति।

हरिः अस्नासीत्‌। हरिः मन्दिरम्‌ अगमत्‌।
हरिः स्नात्वा मन्दिरम्‌ अगमत्‌।

माता लुग्नानि शुष्कयति ।
माता लुग्नानि धावित्वा शुष्कयति ।

अधोलिखितेषु वाक्येषु ददे वाक्ये योजयित्वा एकैक वास्यं रचयत-

(क) रामः विपर्णीं गच्छति । रामः पुस्तकानि ऋीभीते ।

(ख) ब्राह्मणाः स्नान्ति । ब्राह्मणाः सन्ध्योपासनं कूर्वते ।

(ग) माता कृपं गच्छति । माता जलम्‌ आनयति ।

(घ) रमा सखीभिः सह मिलति । रमा उद्यानं गच्छति ।

(डः) बालकाः फलानि कीणन्ति । बालकाः फलानि आनयन्ति ।
(च) कृषाणः कद्दालं कीणीते । कृषाणः तेन वार्दीं खनति ।
(छ) युवां विद्यालये अपटिष्टम्‌ । युवां गृहम्‌ आगमतम्‌ ।

(ज) आवां भक्तं खादिष्यावः । आवां विद्यालयं गमिष्यावः ।
(भ) वयं क्रीडनकानि केष्यामः । वयं कीडनकानि आनेष्यामः ।

1 =

| तप्तल्ल. क्त्ः | ल्यबन्तानां प्रयोगः

र, (6 ~
0.0 _ „+ ।,।
माया सेवं प्रक्षालयति, माया सेवं खादति।
माया सेवं प्रक्षाल्य खादति।

बालकौ चक्रकटूयाम्‌ उपविशतः । बालकौ भक्तं खादतः।
बालकौ चक्रकट्याम्‌ उपविश्य भक्तं खादतः ।

छात्राः गरं प्रणमन्ति। छात्राः पाठं पटन्ति।
दात्रा: गुरु प्रणम्य पाठं पठन्ति।

गोपालः वृक्षम्‌ आरोहति) गोपालः फलानि भूम्यां पातयति ।
गोपालः वृक्षम्‌ आरुह्य फलानि भूम्यां पातयति ।

३९

क,

ड क २ | \ =

1. ^ 1

अग्रजः नगरात्‌ आगमिष्यति। अग्रजः नगरस्य वृत्तान्तं कथयिष्यति ।
अग्रजः नगरात्‌ आगम्य नगरस्य वृत्तान्तं कथयिष्यति ।

त
४
4

व्याघ्रः पारावतान्‌ समादत्ते ।
व्याधः जालं प्रसार्य पारावतान्‌ समादत्ते।

अधोलिखितेषु वाग्येषु द्रदरे वाक्ये योजयित्वा एकैकं वाक्यं रचयत-

(क) पिता नगरात्‌ आगमिष्यति । पिता अस्मभ्यं मिष्टखादिकां दास्यति ¦
(ख) बालिकाः मञ्चे उपविशन्ति । बालिकाः पाठं पठन्ति ।

(ग) कृषकः वृक्षम्‌ आरोहति । कृषकः घासं पातयति ।

(घ) सैनिकः अश्वम्‌ आरोहति । सैनिकः देशान्तरं गच्छति ।

(डः) त्वं शिक्षिकां प्रणमसि । त्वं पाठं पठसि ।

(च) अहम्‌ अमृतफलं प्रक्षालयामि । अहम्‌ अमृतफलं खादामि ।

(छ) वाणिजाः महार्घं विक्रीणते । वाणिजा; धनिकाः भवन्ति ।

8५,

जरादयः गः तुमूनूप्रत्ययान्तानां प्रयोग

बालकः विद्यालयं गच्छति । बालकः विद्यालये पठति ।
बालकः पठितुं विद्यालयं गच्छति ।

बालिके गृहम्‌ आगच्छतः । बालिके खाद्यकं खादतः ।
बालिके खाद्यक खादितुं गृहम्‌ आगच्छतः ।

पशवः पल्वलं गच्छन्ति। पशवः पल्वते पानीयं पिबन्ति।
पशवः पानीयं पातुं पल्वलं गच्छन्ति ।

४१

महिला नदीं गच्छति ।
महिला जलमानेतुं नदी गच्छति।

बालकाः सिंहं पक्षित तिर्यक्सङ्ग्रहालयं गच्छन्ति ।

अधोलिखितेषु वाक्येषु ददर वाक्ये योजयित्वा एकैकं वाक्यं रचयत-

(क) वानराः उपवनम्‌ आगच्छन्ति ) वानराः फलानि खादन्ति ।
(ख) बालिकाः विद्यालयं गच्छन्ति । कलिका: विद्यालये परन्ति ।
(ग) पान्थः कृपम्‌ अगमत्‌ । पान्थः पानीयम्‌ अपात्‌ ।

(घ) अग्रजः विपणी गमिष्यति । अग्रजः पुस्तकानि क्रेष्यति ।

(डः) यूयं तिर्यकसद्ग्रहालयं गच्छथ । युयं व्याघ्रं प्रक्षध्वे ।

(च) ऋषयः नदीं गच्छन्ति । ऋषयः स्नान्ति । |

(छु) माता कृषं गच्छति । माता जलम्‌ आनयति ।

४२

सङ्ख्याविशेषणानां प्रयोगः

पटन्ति।

द्रादश बालकाः
खेलन्ति ।

भ

~ „~ *' १ + अ

त्रयोदश घोटका
ध्ावन्ति।

पञ्चदश कृन्द््टः

वाश्यन्ते ।

लिखन्ति । पतन्ति।

द्रादश कक्क्ट्‌य द्वादश पत्राणि
चरन्ति। पतन्ति।

पीन ४

१५. 00 | ||

। पष ‰\ 1 ^+

त्रयोदश पिपीलिका त्रयोदश भाण्डानि
हिण्डन्ते। महानसे सन्ति।

19 ‰4 (0.1,

चतुर्दश मधुकर्यः

उड्डयन्ते । सन्ति।
+

एकस्मिन्‌ पक्षे पञ्चदश कलमानि

पञ्चदश तिथयः भवन्ति। एकस्यां परि कायां सन्ति ।

॥ 4 3

गच्छुन्ति।

सप्तदश बिडालाः
तिष्ठन्ति।

अष्टादश हसाः
पुष्करिण्यां प्लवन्ते ।

ग्द १ < <> ९८२
८ <

<

= 4
2
ऊनविंशति: चटका
भाकाशे उड्डयन्ते।

विंशतिः दीपाः
ज्वलन्ति!

सन्ति।

सप्तदश रोटिका:
स्थाले सन्ति।

अष्टादश पुस्तिकाः
खट्विकायां सन्ति ।

ऊनविंशति; तालिकः
एकस्मिन्‌ कृण्डलके सन्ति

विंशति; लेखन्यः
एकस्यां पुटि कायां सन्ति।

81

षोडश लडड्‌कानि
पिशीलके सन्ति।

सप्तदश आम्राणि
करण्डके सन्ति।

अष्टादश कदलीफलानि
एकस्मिन्‌ हस्तके सन्ति।

विंशतिः कन्दुकानि
व्यायामशालायां सन्ति।

| विशः ठः |

(बालकविता)

प्रातःकालवण्निम्‌

प्रातःकाले पाटला दिग्‌ हि पूर्वा

गर्भे बालं सूर्यदेवं च धृत्वा ।

अस्मान्‌ सर्वान्‌ स्वोन्मृखान्‌ कारयन्ती
निद्रां तन्द्रां शोभते वारयन्ती ॥ १॥

प्राचीं त्यक्त्वा गच्छति द्यां पतद्गो
नीडं मुक्त्वा याति भूमिं विहङ्गः ।
पातुं पेयं याति पुष्पं च भृड्गस्‌
तिष्ठन्‌ कायं निर्धृनीते तुरङ्गः ॥२ ॥

स्वे मर्त्या यान्ति कार्याय तूर्णम्‌

भाति क्षत्रं कर्मशीलैर्‌ हि पूर्णम्‌ ।

गेहे तिष्ठेत्‌ कोऽपि वृद्दघधयोऽतिजीर्णो
नास्त्युत्साहो मानवानां विशीर्णः ॥ ३ ॥

तापात्‌ सौरादोषबिन्दुर्‌ विलीनः
सूर्याद्‌ भीत्वोलूकपक्षी निलीनः ।
मार्ग प्राप्तो रंहसा चाशध्वनीनश्‌
छत्रोऽधीतेऽनुश्श्रवं गर्वघधीनः ॥ ४ ॥

(बालनिवन्धः)

९२९९
(८ # | ३ २९
0 ८ „ , . ^ ## (9 १.2 4 ~ ` <~ --~- ` ~ ~ -_ ~ ~ हि स =

हिमस्य आलयः हिमालयः इति कथ्यते । यः पर्वतः सर्वदा हिमेन
आच्छादितः भवति सः पर्वतः हिमालयः उच्यते । हिमालयपर्वतः नेपालदेशस्य
उवीच्यां दिशायां वर्तते। हिमालयस्य मनोरवसर्पणम्‌ , मत्स्यप्च्छकम्‌ ,
अन्नपूर्णाष्यम्‌ , गौरी शङ्करीयम्‌ , व्योमकूटम्‌ , काञ्चनजङ्घम्‌ इत्यादीनि
शिखराणि सुप्रसिदधानि सन्ति । हिमालय एव पार्वतीमहादेवयोः कीडाभूमिः इति
पुराणेषु वर्णितमस्ति । |

हिमालयः अतीव मनोहरः पर्वतः अस्ति । स्वँ जना: अस्य सौन्दर्य विलोक्य
प्रसन्नाः भवन्ति । कवयः मुग्धाः भूत्वा अस्य अलौकिकी सुन्दरतां वर्णयन्ति ।
बहवः जनाः हिमालयस्य शोभां प्रेक्षितुं नेपालदेशम्‌ आगच्छन्ति ।

हिमालयात्‌ बह्व्यः न्यः प्रभवन्ति । तासु महाकाली, कर्णाली (घर्घरा),
भेरी, इरावती, गण्डकी, कौशिकी, अरुणा, ताम्रोदरा, मेची च विशेषेण प्रख्याताः
सन्ति । ताः सर्वाः अपि हिमालयात्‌ आविर्भय समुद्रं प्रति गच्छुन्ति। तासां
नदीनां जलेन नेपालदेशस्य प्रभूतः भूभागः सिक्तः भवति । ततः च नेपालदेशस्य
धान्योत्पादनं सम्भवति । तासु नदीषु बहुविधाः मत्स्याः मकराः च निवसन्ति ।

ताभ्यः नदीभ्यः विद्युतः उत्पादनमपि भवति ।
४६

हिमालये बहूनि तीर्थानि सन्ति। तेषु तीर्थेषु मध्ये मानससरोवरम्‌
बिन्दुसरोवरम्‌ मुक्तिक्ेत्रम्‌ दुग्धपुष्करिणी नीलकण्ठद्वदः च इति प्रमुखाणि
सन्ति । बहवः श्रद्धालवः जनाः प्रतिवर्ष. तेषु तीर्थेषु स्नातुं गच्छन्ति ।
हिमालयक्षेत्रे चमर्यः मेषाः हिमभल्लूकाः हिमचित्रकाः कस्तूरीम॒गाः च
भवन्ति । तत्र जनाः भारं वाहयितुं गर्दभान्‌ अपि पालयन्ति ।
हिमालयस्य महिमा वेदेषु वेदाङ्गेषु स्मृतिषु पुराणेषु च गीतः वर्तति,
महाकविः कालिदासः कमारसंभवमहाकाव्यस्याऽऽदौ हिमालयस्याऽतीव मनोहरं
वर्णनं कृतवान्‌ अस्ति । तस्य प्रथमं पद्यमेतत्‌ वर्तते-
अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा
हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
पर्वापरो तोयनिधी वगाह्य |
स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥ इति ।

तललिखितेषु वाक्येषु मध्ये समीचीनानि वाक्यानि अभ्यासपुस्तिकायां सारयत -
हिमालयः प्रतीच्यां दिशायां वर्तते ।

हिमालयः उदीच्यां दिशायां वर्तते ।

स्वल्पा; जनाः हिमालयस्य शोभां प्रेतुम्‌ आगच्छन्ति ।
बहवः जनाः हिमालयस्य शोभां प्रेतुम्‌ आगच्छन्ति |
हिमालयात्‌ बह्व्यः नद्यः प्रभवन्ति ।

हिमालयात्‌ स्वल्पाः नद्यः प्रभवन्ति ।

हिमालये बहूनि तीर्थानि सन्ति ।

हिमालये स्वल्पानि तीर्थानि सन्ति ।

दयालवः जनाः तीर्थेषु गच्छन्ति ।

१०. श्रद्धालवः जनाः तीर्थेषु गच्छन्ति ।

११. महाकवि; कालिदासः हिमालयस्य मनोहरं वर्णनं कृतवान्‌ अस्ति ।

4 @ ~ ~ = ~ ~~ ~

॥ 8,

विशः एठः (बालका)
हंस-काक-धानुष्कपथिकानां कथा

अस्ति भारतवर्षे चिरकालात्‌ प्रसिद्धा उज्जयिनी नाम नगरी वर्तते । तस्यां
नगर्या बहवः धानुष्कः वीराः निवसन्ति स्म । एकदा कश्‌ चन वीरः कार्यार्थं
कूत्र चित्‌ गत्वा उज्जयिनीं प्रत्यावर्तमानः अभूत्‌ । सः च अधिकेन हिण्डनेन
परिश्रान्तः मार्गस्य प्रान्ते एकस्य पकटिवुक्षस्य मूले छायायां धनुष्काण्डं रक्षित्वा
अशयिष्ट । अथ कतिषु चित्‌ क्षणेषु गतेषु सूर्यस्य तलतो लम्बनात्‌ तस्य मुखात्‌
वृक्षस्य छाया अपागमत्‌ । तस्मिन्‌ एव पर्करिवृक्षे चिरात्‌ कौ चन हंस-काको
निवसतः स्म । तत्र दयालुः हंसः पथिकस्य म॒खं धर्मण व्याप्तं दुष्ट्वा कस्यां
चनाऽधोमुखायां शुष्कायां निष्पत्रायां शाखायाम्‌ उपविश्य पक्षो प्रसार्य तस्य
पथिकस्य मखे छायाम काषीत्‌ । ततः सः पथिकः निद्रासुखेन म॒खं व्यादात्‌ । अथ
परस्य सुखं सोदुम्‌ अशक्नुवन्‌ स्वभावदुर्जनः काकः तस्य मुखे पुरीषोत्सर्गं
कृत्वा पलाथिष्ट ।

(= ^ # {८4 ॥ र

मुखे काकपुरीषे पतिते स: वीरो व्यनुद्घध । ततः सः ऊर्घ्वं व्यलृलोकत्‌ , तं
हंसम्‌ अद्राक्षीत्‌ च । ततः अयमेव हंसः मम मुखे पुरीषोत्सर्गं चकार इति
विचार्य सः वीरः तं हंसम्‌ काण्डस्य प्रहारेण अमीमरत्‌ अत एव
नीतिविद्यावृद्धाः कथयन्ति- |
काकसड गाद्‌ हतो हंसो धानष्केणेति जानता ।
न स्थातव्यं न गन्तव्यं दुर्जनेन समं क्व चित्‌ ॥ इति ।

8९

१२. रिक्तस्थानं पूरयत-

कस्यां नगर्या धानुष्का: वीराः निवसन्ति ` स्म?
पथिकः कत्र अशयिष्ट ?

पकटिवृक्षे कः निवसति स्म?

हंसः दयालुः अभूत्‌ कि काकः दयालुः अभूत्‌ ?
हंसः कि कृत्वा पथिकस्य मुखे दायामकाषीत्‌ ?
काकः कि कुत्वा पलायिष्ट ?

धानुष्कः वीरः कम्‌ अमीमरत्‌ ?

दर्जनेन सह स्थातव्यं न वा ? ..

दुर्जनेन सह गन्तव्यं न वा ?

. हंसः केन कारणेन हतः अभूत्‌ ?
. अधोलिखितानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा सारयत-

, (क) उज्जयिनी नगर्यां बहवाः धानुष्का: वीराः निवसन्ति स्म ¦
(ख) वीरः वृक्षस्य छाये धनृष्काण्डं रक्षत्वा अशयिष्ट ।
(ग) पर्कटिवृक्षे हंसकाकाः निवसतः स्म।
(घ) हंसः दयालवः अभूत्‌ । | |
(ड) हंसः पक्षौ प्रसारयित्वा पथिकस्य मुखे छायाम्‌ अकार्षीत्‌ ।
(च) दुर्जनेन सह क्व चित्‌ अपि न स्थितव्यम्‌ न गमितव्यम्‌ ।

(क) एकदा कश्‌ चन वीरः कार्यार्थं कूत्र चित्‌ गत्वा उज्जयिनीं ......... अभूत्‌ ।

(ख) परस्य सुखं सोदुम्‌ .... स्वभावदुर्जनः काकः तस्य मुखे पुरीषोत्सर्गं कृत्वा
पलायिष्ट ।

(ग) अयमेव हंसः मम मखे पुरीषोत्सर्गं ......... दति ......... स वीरः तं हंसं
काण्डस्य प्रहारेण अमीमरत्‌ । |

(घ) काकसङ्गाद्‌ हतो ........ धानुष्केणेति जानता ।

न स्थातव्य न गन्तव्यं ................-.......... ॥

९

रमेशः -
शङ्कर: -
रमेशः-
शङ्कर: -

रमेशः-
शङ्कर: -
रमेशः-
शङ्‌ करः -
रमेशः-

शाडकरः-
रमेशः -

ठात्रयोः सवादः

शङ्कर, कृत्र गत्वा आगच्छन्‌ असि ?
विपणिं गत्वा आगच्छन्‌ अस्मि)
भोलिकायां किकिम्‌ आनैषीः ;
केलकानि, आरुकाणि, आम्राणि च आनैषम्‌ । ह्यः त्वं किन्न्‌
विद्यालयं नैव आगच्छः ?
अहं तु ल्यः तिर्यक्सङ्ग्रहालयमगच्छम्‌ ।
केन सह अगच्छः ?
अग्रजेन भगिन्या च सह अगच्छम्‌ ।
तत्र त्वं किंकिम्‌ अपश्यः ?
सिंहं व्याघ्रं भल्ल्‌कं मृगं च अपश्यम्‌ । तत्र एकः लम्बपृच्छुः
वानरः अपि अभवत्‌ । अहं तस्मै वानराय मकायमपि अददाम्‌ ।
अन्यान्‌ कांस्कान्‌ पशून्‌ अपश्यः ?
गण्डकमपि अपश्यम्‌ । तस्य नके उपरि एकः खड्गकः अपि
भवति । तत्र अहम्‌ वन्यान्‌ पशून्‌ एव न, किन्तु बहून्‌ वन्यान्‌
पक्षिणः अपि अपश्यम्‌ । तत्र॒ मयूराः, तित्तिराः, शुकाः,
सारिकाः, सारसाः, क्रौञ्चाः च आसन्‌ । मयूरस्य अतीव सुन्दरं
पिच्छम्‌ भवति । तत्र एकः मयूरः एकवारम्‌ अस्माकम्‌ अग्रे एव
अनृत्यत्‌ च ।

५0

शड्करः- तत्र त्वं सिंहात्‌ व्याघ्रात्‌ च न अबिभः ?
रमेशः- नाऽबिभयम्‌। तत्र. सर्वे वन्याः पशवः पक्षिणः च पञ्जरे
स्थापयित्वा रक्षिता भवन्ति । तेभ्यः कः अपि मनष्यः न
बिभेति । त्वं कदाऽपि तिर्यकसङ्ग्रहालयं गतवान्‌ नाऽसि ?
शङ्करः- न, अहं तत्र गतवान्‌ नास्मि ।
रमेशः- तर्हि त्वमपि तिर्यकसङ्ग्रहालयं गच्छं, वन्यान्‌ पशून्‌ पक्षिणः च `
प्े्षस्व ।
शङ्करः- भवति, अहमपि कदा चित्‌ तिर्यकूसङ्ग्रहालयं गमिष्यामि
वन्यान्‌ पशून्‌ पक्षिणः च अवश्यमेव प्रेक्षिष्ये । इदानीं गृहं
गच्छामि ।
रमेशः- भवतु अहमपि गच्छामि । श्व: पुन: मेलितास्वः ।
शङ्करः कुत्र गत्वा बागच्छन्‌ अभूत्‌ ? `
शड्करः विपण्याः किकिमानैषीत्‌ 7
रमेशः हयः कत्र अगच्छत्‌ ?
कि. शङ्करः अपि रमेशेन सह तिर्यक्सद्ग्रहालयमगच्छत्‌ ?
रमेशः तिर्यक्सद्ग्रहालये किकिमपश्यत्‌ ? `
रमेशः लम्बपुच्छाय वानराय किमददात्‌ ?
कत्र क; अनृत्यत्‌ !
कि रमेशः व्याघ्रात्‌ अबिभेत्‌ ?
किं शङ्करः तिर्यकसदूग्हालयं गतवान्‌ अस्ति ?
. शङ्करः तिर्यकसङ्ग्रल्मलयं गमिष्यति न वा ›
. शङ्करः सिंहं प्रेक्षिष्यते न वा ?
रिक्तस्थानानि पूरयत-.
(क) तिर्यकसदङ्ग्रहालये सिंहः, व्याघ्रः, ‰.........-..... ^. च भवन्ति ।
(ख) तिर्यकसङ्ग्रहालये मयूराः, .......-- 1 सारसाः अपि भवन्ति ।
(ग) गण्डकस्य एकः. ....... भवति ।
(घ) मयूरस्य ........-..- पिच्छं भवति ।

(द) तिर्यकसद्ग्रहालये सर्पाः, ग्राहाः, कच्छपाः अपि .........
| ५१

७ श @ € > = ~ ५ ~

= „0 „0
< ~ 0

हीयते हि मतिस्‌ तात हीनैस्‌ सह समागमात्‌ ।

समैश्‌ च समतामेति विशिष्टेश्‌ च विशिष्टताम्‌ ॥ १ ॥

यस्स्यकस्स्य प्प्रसूतोऽपि गुणवान्‌ पज्ज्यते नरः ।
धनुर्‌ वंशविशद्घोऽपि निर्गण$ किड्‌ करिष्ष्यति ॥ २ ॥

रूपयौवनसम्पन्ना विशालकृलसम्भवाः ।
विद्द्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः ॥ २ ॥

षड्‌ दोषा पुरुषेणेह हातव्व्या भूतिमिच्छता ।
निद्रा तन्द्रा भयङ्‌ क्रोध आलस्स्यन्‌ दीर्घसृत्त्रता ॥ ४ ॥

यौवनन्‌ धनसम्पत्ति# प्रभृत्वमविवेक्रिता ।
एकेकमप्प्यनथयि किमु यत्त्र चतुष्टयम्‌ ॥ ५ ॥

युक्ताहारविहारस्स्य युक्तचेष्टस्स्य कर्मसु ।
युक्तस्स्वप्नाऽवबोघस्स्य योगो भवति दु४खहा ॥ ६ ॥

अभिवादनशीलस्स्य नित्त्यव्‌ं वृद्धोपसेविनः । |
चत्वारि तस्स्य वर्धन्ते आयुर्‌ .विदद्या यशो बलम्‌ ॥ ७ ॥
©

५२

परिशिष्टम्‌
. १. प्रातिपदिकरूपावतिः
१, कवि प्रातिपदिकस्य पुंलिद्गस्य रूपाणि-

२. पशु-प्रातिपदिकस्य पुंलिद्गस्य रूपाणि-

एककचने दिकचने क्कचने
प्रथमायाम्‌- कविः (कविया)' कवी कवयः: (क्यः, कवियः)
द्वितीयायाम्‌ कविम्‌ कवी कवीन्‌ (क्यः, कवियः)
तृतीयायाम्‌ कविना * (कविया, क्या; कविभ्याम्‌ कविभिः
चतुर््यम्‌- कवये (कव्य, कषिये) कविभ्याम्‌ कविभ्यः
पञ्चम्याम्‌- कवेः (कल्यः, कवियः) कविभ्याम्‌ कविभ्यः
बष्टूपाम्‌- कवेः" (कय्यः, क्थिवः) कव्योः (कियो कवीनाम्‌
सप्तम्याम्‌- कवौ (कवा, कवी, क्वपि) कव्योः (कथियोः) कविषु (कवा)
सम्नोघ्रने- कवे (कविय) कवी | कवयः (कव्यः, कविय;) ।

२. नदी-प्रातिपदिकस्य स्तरीलिद्गस्य रूपाणि-

प्रथमायाम्‌ नदी नद्यौ (नघा, नदी) नद्य: (नदयः, नदीः)
द्वितीयायाम्‌ नदीम्‌ नद्यौ (नचा, नदी) नदीः नचः)
तृतीयायाम्‌- नद्या (नदिया) नदीभ्याम्‌ नदीभिः
चतुर्थ्याम्‌- नै नदीभ्याम्‌ नदीभ्यः
पञ्चम्याम्‌- नद्याः (नदिया, नदीभ्याम्‌ नदीभ्यः
वष्ट्धाम्‌- नद्याः (नदे) नद्योः (नयोः, नदीभ्याम्‌, नदीनाम्‌ (नदीभ्यः)
सप्तम्याम्‌- नद्याम्‌ (नरियाम्‌ , नदी) नद्योः (नदियोः) नदीषु |
सम्बोघ्ने- नदि | नद्यौ (नक्ता, नदी) नद्य: (नदयः, नदीः) ।

प्रथमायाम्‌ पशुः (पशुया) पश्‌ (पावा) पञ्चव- (पश्वः, पशुवः।
द्वितीयायाम्‌ पुम्‌ पशू (पशषा) पशून्‌ (पश्वः, पशुवः,
तृतीयायाम्‌- पशुना(पशुया, पक, पश्व) पशुभ्याम्‌ पशुभिः

चतुर््याम्‌- पशवे (पश्वे, पशये) पशुभ्याम्‌ पशुभ्यः

पठ्चम्याम्‌- पशौ: (पश्वः, पुवः) वशुभ्याम्‌ पशुभ्यः

वष्ट्धाम्‌- पशोः (पश्वः, पशुवः) पश्वोः (पशवो) पश्‌नाम्‌

सप्तम्याम्‌- पशौ (पशा, पशवि, परिव) पशवो. (पशुबोः) पुष्‌

सम्बोधने- पशो (पशुया) पञ (कशचवा) पशवः (परश्वः, परुवः) ।

" ¢) एतादृशकोष्यन्तर्गतानि सुक्ष्मसिपौ मुदृषितानि हूपाणि वेदे एव प्रयुङ्तानि सन्ति, एतेषां स्वेच्छया अभ्यासस्‌ तस्वागो षा कार्यः|
() एतादृशकोष्छयन्तर्गतानि स्वुललिपादेव मृहदद्रितानि कूपाणि विरोषस्यते (अन्वादेशे) एव परयुज्यमानानि सन्ति, एतेशमभ्यासः कर्तुमुचितः ।
“ स्याता नराध्िपतयः केविसंश्रवेण राजाश्रयेण च गताः ककः प्रसिदिम्‌ ।
राज्ञा समोस्ति न ककः परमोपकारी राज्ञो न चाऽस्ति सकिना सदृशः सहायः ॥ सुभाषितरत्नभाण्डागारे ।
“ नदीनां शस्त्रपाणीनां नखिनां शूदूगिणां तथा । विश्वासो नैव कर्तव्यः स्त्रीषु राजकूलेषू च ॥ हितोपदेशे ९१९.
" अहितहितविचारशून्यनुदधेः श्रुतखमयेर्‌ बहुभिस्‌ तिरस्कृतस्य ।
उदरभरणमात्रकेवलेच्छोः पुरुषषशोश्‌ च शशोश्‌ ख को विशेष ५ हितोपदेशे २।४५
५३

४ सर्व-प्रातिपदिकस्य ख्पाणि-

पुलिङ्े-
एकवचने (हिक्वते बहुककने

प्रवमायाम्‌- सर्वः स्वौ (सर्वा) सर्वेः
दितीयायाम्‌- - सर्वम्‌ सर्वौ (स्व स्वन्‌
तृतीयायाम्‌ सर्वेण सवभ्याम्‌ सर्वैः (सर्वभिः)
चतुर्थ्याम्‌ र्वै सव्यम्‌ सर्वेभ्यः `
प्वम्याम्‌- सर्वस्मात्‌ सवभ्याम्‌ सर्वेभ्यः
वष्ट्षाम्‌- सर्वस्य सर्वयोः सर्वेषाम्‌
सप्तम्याम्‌- सर्वस्मिन्‌ सर्वयोः सर्वेषु
सम्बोधने- सर्व सर्वौ (र्वा सर्वे

स्तरीलिङ्े-
प्रथमायाम्‌- सर्वा सर्वे सर्वाः
द्वितीयायाम्‌ सर्वम्‌ सर्वे सर्वाः
तृतीयायाम्‌- . सर्वया सवभयिम्‌ सर्वभिः
चतुर्ध्याम्‌- सर्वस्यै सवभ्याम्‌ सवभ्यः
पञ्चम्याम्‌- सर्वस्याः सवभ्याम्‌ सवभ्यः
षष्ट्याम्‌- सर्वस्याः (सर्वसै) सर्वयोः (सर्वाभ्याम्‌) सवसिाम्‌+ (सर्वाभ्यः)
सप्तम्याम्‌- सर्वस्याम्‌ सर्वयोः सवसु
सम्बोधने- सर्वे सर्वे सर्वाः

नपुंसकलिक्गे-
प्रयमायाम्‌- सर्वम्‌ सर्वं सर्वाणि (सर्वा)
द्वितीयायाम्‌ सर्वम्‌ स्वे सर्वाणि (सर्व)
तृतीयायाम्‌ सर्वेण सवभयाम्‌ सर्वैः सर्वभिः)
चतुर्थ्याम्‌- सर्वस्मै सवभ्याम्‌ सर्वेभ्यः
पञ्चम्याम्‌- सर्वस्मात्‌ सवभ्यिाम्‌ सर्वेभ्यः
षष्ट्याम्‌- सर्वस्य तर्वयोः सर्वेषाम्‌+
सप्तम्याम्‌- सर्वस्मिन्‌ सर्वयोः सर्वेषु
सम्बोधने- सर्व सर्वे सर्वाणि (सर्वा) ।

* सवे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः । रके भद्राणि पश्यन्तु मा कश चिद दुःखभाग्‌ भवेत्‌ ॥
ककछिपिव वृत्तीनां वृत्ती राजकलाश्नया । अधम॑बहला ह्येषा नित्योद्वेगा च भारत ॥ शान्तिपर्वणि ।
° सकेकमिव शोचानामर्थशौचं पर स्मृतम्‌ । योऽषं शविः स टि शूचिर न मृद्वारिशुचिः शुचिः ॥ मनुस्मृतौ ५।१०६

@ 1

५. तत्‌-प्रातिपदिकस्य रूपाणि-

पुलिङ्ग -

प्रथमायाम्‌
दितीयायाम्‌-
तुतीयायाम्‌-
चतुर्य्याम्‌-
पन्चम्याम्‌-
बष्ट्याम्‌-
सप्तम्याम्‌-

स्त्रीलिङ्ग

प्रथमायाम्‌
द्विीयावाम्‌-
तुतीवायाम्‌-
चतुर््म्‌-
पज्चम्याम्‌-
दच्घाम्‌-
सप्तम्याम्‌

नपुंसकलिङ्गे -

प्रथमायाम्‌
दविीवायाम्‌-
तुतीबायाम्‌-
चतुर्थ्याम्‌
पन्चम्याम्‌-
बष्ट्धाम्‌-
सप्तम्याम्‌

एककचने
स:

तम्‌

तेन
तस्मै
तस्मात्‌
तस्य
तस्मिन्‌

खा

ताम्‌
तथा

तस्यै '
लल्पाः

कस्याः“ (तस्यै)

तस्याम्‌

(शिकचने
तौ (ता)

तौ (ता)

ताभ्याम्‌
ताभ्याम्‌
ताभ्याम्‌

ते

ते

ताभ्याम्‌
कलाभ्याम्‌
ताभ्याम्‌
तल्पो (काभ्याम्‌)
योः

“ तार्नीन्द्रिवाप्यकिकलानि तदेकं नाम का बुद्धिरण्रतिदता बवन तदेव ।

८, म विरहितः

: स एव अन्यः लभेन्‌ भगवतीति जिचिचमेतत्‌ ५ हितोपदेशे ११२

ता र |
तस्क सपर्वानुरदं दिनान्ते निबासहेतोरुट जं जितेरुः ॥ रघुशे ९४।८१

‡ तर्काः खुरन्यासपविदपांसूरषासुलानां धुरि कैर्तनीवा ।

मार्भं मनुष्वेश्वतछर्मपत्नी श्रुतेरिवा, वं स्मृतिरन्यन च्छत्‌ ४ श्धुवशे ररे

ताः,

ताः

ताभिः

ताभ्यः

ताभ्यः
तासाम्‌ (ताभ्यः)

तासु

तानि" ता)
लानि ता
कै तेपि)
तेभ्यः
तेभ्यः
तेषाम्‌
तेषु ।

६ एतत्‌-प्रातिपदिकस्य रूपाणि-

पुलिद्छो-
एकककने विककने कटुकचने

प्रवमाखम्‌- एषः" एतौ श्ल) एते
दवितीयाकाम्‌- एतम्‌ (एनम्‌) एतौ (एनौ) एतान्‌ (एनान्‌)
तूतीफकम्‌- एतेन (द्नेन) एताभ्याम्‌ एतैः (रतिः)
चतर्थ्याय्‌- | एतस्यै एताभ्याम्‌ एतेभ्यः
पम्चमप्याम्‌- एतस्मन्त्‌ एताभ्याम्‌ एतेभ्यः
बष्टघाम्‌- एतस्य एतय: (एनयोः) एतेषाम्‌
लप्तम्वाम्‌- एतस्मि एतयोः (एनयोः) एतेषु

ल्ीलिङ्े-
प्रवमावाम्‌- एषा एतै एताः
दवितीयाखम्‌- एताम (श्नम्‌) एते (शभे) एताः (एनः)
तूतीयावाम्‌- एतया (एनया) एताभ्याम्‌ एताभिः
चतुर््यम्‌- एतस्यै एताभ्याम्‌ एताभ्यः
पन्चम्याम्‌- एतस्य; एताभ्याम्‌ एताभ्यः
बष्ट्धाम्‌- एतस्याः (एतस्यै) एतयोः(एनयोः) (ए्तम्यम्‌) एतासाम्‌ (एताभ्यः)
सप्तम्याम्‌- एतस्याम्‌ एतयोः (एनयोः) एतातु

नपुंलकलिङ्गे-
प्रमायाम्‌ एतत्‌ एते एतानि” (एता)
द्वितीयायाम्‌ एतत्‌ (एनत्‌) एते (एने) एतानि (एनानि) (एत)
तृतीयायाम्‌ एतेन (एनेन) एताभ्याम्‌ एतैः (एतेभिः)
चतुर््याम्‌- एतस्मै एताभ्याम्‌ एतेभ्यः
पञ्चम्याम्‌ एतस्मात्‌ एताभ्याम्‌ एतेभ्यः
वष्ट्षाम्‌- एतस्य एतयोः (एनयोः) एतेषाम्‌
सप्ठम्याम्‌- एतस्मिन्‌ एतयोः (एनयोः) एतेषु ।

¢ एक द्विजजने धर्मो गार्हस्थो लोकधारणः । द्विजानां च सतां नित्यं सदै कैक प्रवर्तते + अनुशासनपर्वणि १८१८५

“ शष प्रसन्नस्तिमितद्वाहा सरिद्‌ विदृूरान्तरभावतन्वी । मन्दाकिन्यै भति नगोपकण्डे मुस्तावली कण्डगतेव भूमेः ५ रधुवंशे
१३४९

* त्म्‌ चाऽन्याश्‌ च विविषाः शल्यभूता नराधिपः । वृकोदरस्य ता वाचः श्रुत्वा निर्वेदमाममत्‌ # आश्रमवासिपवैषि २९१
° तष्छ्ननि भूमिरुदक वार्‌ चतुर्थ च बनता ¦ शतान्यपि सतां गेहे नेषच्द्धचन्ते कदा चन्‌ ॥ हितोपदेशे १।६०

४९

पुलिङ्गे-
एककचने (निकचने कहूकचते

प्रथमायाम्‌- अयम्‌ हमौ (इमा) दमे
द्वितीयायाम्‌ - इमम्‌ (एनम्‌, इमौ (एनौ) इमान्‌ (एनान्‌)
तृतीयायाम्‌ - अनेन (एनेन) आभ्याम्‌ एभिः
चतु््यम्‌- अस्मै अभ्याम्‌ एभ्यः
पञ्चम्याम्‌ अस्मात्‌ आभ्याम्‌ एभ्यः
दष्ट्याम्‌- अस्य अनयोः (एनयोः) एषाम्‌
सप्तम्याम्‌- अस्मिन्‌ अनयोः (एनयोः) एषु

स्त्रीलिङ्गे -
प्रयमायाम्‌- इयम्‌ हमे इमाः
द्वितीयायाम्‌- इमाम्‌ (एनाम्‌, दमे (एने) इमाः (एनाः)
तुतीयायाम्‌- अनया (एनया) आभ्याम्‌ आभिः
चतुर्ध्याम्‌- अस्यै आभ्याम्‌ आभ्यः
पञ्चम्याम्‌ अल्पाः आभ्याम्‌ आभ्यः
षष्ट्याम्‌- अह्या- (जस्य) अनयोः (एनयोः) (आभ्याम्‌, आसाम्‌ (आभ्यः,
सप्तम्याम्‌- अस्याम्‌ अनयोः (एनयोः) आसु

नपुंसकलिङ्गे -
प्रथमायाम्‌ इदम्‌ हमे मानि (इमा)
द्वितीयायाम्‌ दम्‌ (एनत्‌) दमे (एने) इमानि (इमा एनानि एना
तृतीयायाम्‌ अनेन एनेन ) आभ्याम्‌ एभिः
चतुर्थ्याम्‌ अस्यै आभ्याम्‌ एभ्यः
पञ्चम्याम्‌ अस्मात्‌ आभ्याम्‌ एभ्यः
बष्ट्याम्‌- अस्य अनयोः (एनयोः) एषाम्‌
सप्तम्याम्‌ अस्मिन्‌ अनयोः ( एनयो :} एषु ।

७. ददम्‌-प्रातिपदिकस्य रूपाणि-

“ कद निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्‌ ।
उदारचरितानां त्‌ वसुधैव कुटुम्बकम्‌ ॥ हितापदशभ १।५५

“ ॐक पल्वी भिन्तैरनुचितसमारम्भरसिफेः समन्तादाकीर्णा विषविषमबाणप्रणयिभिः ।
तसेरस्य स्कन्धे गमय समयं कर निभृतं न वाणी कन्याणी तदिह मुखमुद्रैव शरणम्‌ ॥ सुभाषितरत्नभाण्डागारे ।

' इदमाभाति गगने भिन्दानं सततं तमः ।
अमन्दनयनानन्दकरं मण्डलमैन्दवम्‌ ॥ सुभाषितरत्नभाण्डागारे ।

५५७

८. अदस्‌ प्रातिपदिकस्य रूपाणि-

पलिङ्गे- एककचने (दिककने गहकचने
प्रथमायाम्‌- असौ, अम्‌ अमी
द्वितीयायाम्‌ अमुम्‌. अम्‌ अम्‌न्‌
तृतीयायाम्‌ अमुना अमूभ्याम्‌ अमीभिः
चतूर्याम्‌- अमुष्मै अमूभ्याम्‌ अमीभ्यः
पञ्चम्याम्‌- अमुष्मात्‌ अमूभ्याम्‌ अमीभ्यः
वष्ट्पाम्‌- अमुष्य अमुयोः अमीषाम्‌
सप्तम्याम्‌- अमुष्मिन्‌ अमुयोः अमीषु
सम्बोघने- असौ अम्‌ अमी

स्वीलिङ्गे-
प्रयमायाम्‌- असौ अम्‌ अम्‌:
द्वितीयायाम्‌ अमून्‌ अम्‌ अम्‌;
तृतीयायाम्‌- अमुया अमूभ्यन्‌ अमूभिः
चतुराम्‌. अमुष्यै अमूभ्याम्‌ अम्‌भ्यः
पञ्चम्याम्‌ अमुष्याः अम्‌भ्याम्‌ अमूभ्यः
षष््थाम्‌- अमुष्याः (अमुष्य) अमुयोः (अम्‌भ्याम्‌) अमृच्ाम्‌ (अमूभ्यः)
सप्तम्याम्‌- अमुष्याम्‌ अमुयोः अमष
सम्बोधने- असौ अम्‌ अम्‌

नपुंसकलिङ्गे-
प्रथमायाम्‌ अः अम्‌ अमूनि (भम्‌,
दित्ीयायाम्‌- अव: अम्‌ अमूनि (अम्‌)
तुतीयायाम्‌- अमुना अम्‌भ्याम्‌ अमीभिः
चतु््यम्‌- अमुष्यै अमूभ्याम्‌ अमीभ्यः
पञ्चम्याम्‌ अमुष्मात्‌ अमूभ्याम्‌ अमीभ्यः
वष्ट्धाम्‌- अमुष्य अमुयोः अमीषाम्‌
सप्तम्याम्‌ अमुष्मिन्‌ अमुयोः अमीषु
खम्बोघने- अदः अनम्‌ अमूनि ।अम्‌) ।

* दुज॑नः परिहत॑व्यो विद्यया+लद्कृतोऽपि सन्‌ । मणिना भूषितः सर्पः फिग्खौ न भयदकरः ॥ हितोपदेशे १।८९
“ अङग पुरः प्यमि दवदार पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन ।

यो हेमकम्भस्तननिस्सृताना स्कन्दस्य मातुः पयसां रसजः ॥ रघ्‌वशे २२९
° जमरूट्‌ विमानान्तरनम्विनीनां श्रुत्वा स्वनं काञ्यनकिद्फिणीनाम्‌ ।

प्रत्युद्व्र जन्तीव खमुत्पतन्त्यो गोदावरीसारसपद्क्तयस्‌ त्वाम्‌ ॥ रघुवभे १३३३

* जद शरण्यं शरभद्गनाभ्नच तपोवनं पावनमाहिताग्नेः ।
चिराय सन्तर्प्य समिद्भिरग्निं यो मन्त्रपूता तनुमप्यहौषीत्‌ ॥ रघुवंशे १६८५

& ~

१. "भू सत्तायाम्‌" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मेपदे रूपाणि-

लटि-

लुडि-

तङि-

लिटि-

लुटि-

लोटि-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुषषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमप्रुषे-

प्रयमपुरषे-
मध्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथ मपुरुषे-
मघ्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरषे-

एककक्ने

भवति"
भवसि
भवामि

अभूत्‌

अभ्‌; (अभूव)

अभूठवम्‌ (जभूम्‌)

अभवत्‌
अभवः
अभवम्‌

बभूव
बभूविथ
बभूवे

भविष्यति '
भविष्यसि
भविष्यामि

भविता
भविताति
भवितास्मि

~

भवत्‌भूतु)-भवतात्‌

भव(धवा)-भवत्तत्‌

भवानि (भवा)

* हविरावर्जितं हौतस्‌ त्वया विधिवदग्निषु ।
वृष्टिर्‌ भक्ति सस्यानामवग्रहविशोषिणाम्‌ ॥ रघुवंशे १।६२

“ जनस्य साकेतनिवासिनस्‌ तौ द्रावप्यभरूता्मभिनन्वसत्त्वौ ।
सुरुप्रदेयाधिकनिस्स्पृहोऽर्थी नृपोऽर्थिकामादधिकष्टदश्च ॥ रघुवंशे ५।३१

* अवजानासि मां कस्मादतस्‌ ते न भक्षति,

२. धातुरूपावविः

त्किचने

भवतः
भवथः
भवावः

अभूताम्‌ (जभूयाम्‌)

अभूतम्‌
अभूव

अभवताम्‌
अभवतम्‌
अभवाव

बभूवतुः
बभूवयुः
बभूविव

भविष्यत
भविष्यथ ` |
भविष्या ;

भवितार
भवितास्थः
भवितास्वः

भवताम्‌ (भूताम्‌)
भवतम्‌ (भूतम्‌)
श्वाकव

मत्प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा ॥ रघुवंशे १।५५

५९

बटकचने

भवन्ति
भवथ
भवामः (भवामसि) | .

अभूवन्‌
अभूत (अभूतन)
अभूम ।

अभवन्‌
अभवत
अभवाम ।

बभूवुः
बभूव
बभूविम ।

भविष्यन्ति

भविष्यथ

भविष्याम : (भविष्याप्रसि) ।
भवितारः

भवितास्थ
भवितास्मः (भवितास्मसि) 1

भवन्तु

भवत्‌ (भक्ता, भवतन, भवयन)
भवाम ।

२. “खाद्‌ भक्षणे इत्यस्य धातो. कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-
एक्कचने (िकचने बहकचने

लटि- परथमपुरुषे- खावति^" खादतः खादन्ति

मध्यमपुरुषे- खावसि खादथः खादथ

उत्तमपृठ्षे- तरादवामि द्लादाकः ष्ादाम ` (खादामसि) ।
लुडि- प्रथमपुरुषे- अख्ादीत्‌ अल्रादिष्टाम्‌ अखादिषुः

मध्यमपुस्वे- अख्ादीः अल्ादिष्टम्‌ अखादिष्ट

उत्तमपुर्षे- अद्ञादिषम्‌ (अखादीम्‌) अखादिष्य अलादिष्म ।
लडि- प्रयमपुरुषे- अखादत्‌ अखादताम्‌ अखादन्‌

मध्यमपुद्षे- अच्च अखादतम्‌ अख्ादत

उत्तमपुरषे- ` अखादम्‌ अखादाव अखावाम ।
लिटि- प्रथमपुरषे- चद्छाद ` चखादतुः चखादुः

मध्यमपुरुषे- चखादिय चखादथुः चखाद

उत्तमपुरुवे- चखाद चखादिव चखादिम )
सृटि- प्रथमपुरुषे खादिष्यति खादिष्यतः खादिष्यन्ति

मध्यमपुरुव- खादिष्यसि खादिष्यथः खादिष्यय

उत्तमप्रषे- खादिष्यामि खादिष्यावः खादिष्यामः (छादिष्यामसि) ।
लूटि- प्रथमपुर्षे- खादिता खादितारौ लादितारः -

मघ्यमपुरुषे- खादितासि खादितास्थः खादितास्य

उत्तमपुर्षे- खादितास्मि खादितास्वः खादितास्मः (कादितास्मसि) ।
लोटि- प्रयमपुरुषे- खादतु-खादतात्‌ लादताम्‌ खादन्तु

मध्यमपुरुवे- स्बाद(बादा-खादतात्‌ णखादतम्‌ ख्लादत (खादता, खादतन, खादथन)

उत्तमपुर्बे- खादानि (काक) खावाव खावाम ।

¢

यद्यपि धर्मकीर्ति-विमलसरस्स्वती-रामचन्द्र-भट्ोजिदीणित-वरदराजादिभिः पाणिनीयसुत्रक्रमम्‌ उत्सर्गापिवाद-क्रमम्‌ अर्यक्रमं
चाऽन्याय्परूपेण परित्यज्य धातुरूपसिद्धिप्रक्रियाप्रद्नि लकाराणाम्‌ अन्य एव क्रम आश्रितः, स एव च गतानुगतिकेः
पण्डितम्मन्न्यैरन्न्यैरनुसुतः, तयापि अस्माभिरर्यक्रमानुसारमूटसगपिवादक्रमानुसारं पाणिनीयविधिसूत्रक्रमानुसारं च "लट्‌ लुड्‌ लड्‌
तद्‌ च लृट्‌ लुट्‌ च ततो विध्यादितिद्‌ तया । आशीर्लिड्‌ लोर्‌ च लेट्‌ लृड्‌ च लकाराः पाणिनेर्‌ मताः" इति लकार क्रमोभनुसुतो

` ॥

* प्राक्‌ पादयोः पतति खादति पृष्ठमांसं कर्णे कलं फिमपि रोति शतेर्विचित्रम्‌ ।
छिद्रं निरूप्य सहसा प्रविशत्यशङ्कः सव॑ खलस्य चरितं मशकः करोति ॥ हितोपदेशे १।८१

६०

३. "हिदि गत्यनादरयोः' इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे रूपाणि-

लुडि-

लटि-

लृटि-

लुटि-

लोटि-

प्रथमपुरूषे-
मध्यमपुरषे-
उत्तमपुर्षे -

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मघ्यमपुरुष-
उत्तमपुरुष -

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरषे -

प्रयमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमप्रुषे-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुष्षे-
उत्तमपुरूषे-

एकवचने

हिण्डते
हिण्डसे
हिण्डे

अहिण्डिष्ट

अद्िण्डिष्छा

अहिण्डिषि

अहिण्डत"
अषिण्डथाः
अषहिण्डे

जिटिष्डे
जिहिण्डिषे
जिहिषण्डे

हिण्डिष्यते
हिण्िष्यसे
हिण्डिष्ये

हिण्डिता
हिण्डितासे
हिण्डिताहे

हिण्डताम्‌
हिण्डस्व
हिण्डै

दिक्च

हिण्डेते
हिण्डेषे
हिण्डावहे

अहिण्डिषाताम्‌
अषिण्डिषाथाम्‌
अहिण्डिष्वहि

अहिण्डेताम्‌
अहिण्डेाम्‌
अहिण्डाकहि

जिद्िण्डाते
जिदहिण्डाये
जिहिण्डिवहे

हिण््ष्येते
हिण्डिष्येथे
हिण्डिष्यावहे

हिण्डितारौ
हिण्डितासाथे
हिण्डितास्वहे

हिण्डेताम्‌
हिण्डेयाम्‌
हिण्डावै

° अनन्‌ कूमार्गेषु शुभाध्वनैव बन्‌ एषन्‌ भृशोतकण्टितगोपिके हरौ ।
ल पापमुन्भिर्‌ बुधहेड्भिहन्मदैरनेटितां क्षयां पुनरष्यक्िण्डत ५ धातुकाव्ये १।३५

६१

कहुकचते

हिण्डन्ते
टिण्डध्वे
हिण्डामहे ।

अहिण्डिषत

अहिण्डिदवम्‌-अहिण्डिध्वम्‌

अहिण्डिष्महि ।

अषहिण्डन्त
अहिण्डध्वम्‌
अहिण्डामहि ।

जिहिण्डिरे
जिहिण्डिध्वे
जिहिण्डिमहे ।

हिण्ड़िष्यन्ते
हिण्डिष्यध्वे
हिण्डिष्यामहे ।

हिण्डितारः
हिण्डिताध्वे
हिण्ड़तास्महे ।

हिण्डन्ताम्‌

हिण्डध्यम्‌ (हिष्डष्बात्‌)

हिण्डामौ ।

४. "पठ व्यक्तायां वाचि" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मेपदे रूपाणि-

लटि- प्रयमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

लुडि- प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

पक्षान्तरे- प्र. -
म , =

उ.- -

लङि- प्रयमपुरुषे-
मध्यमप्रषे-
उत्तमपुरुषे-

लिटि- प्रथमपुरुषे

मघ्यमपृषषे-.

उत्तमपुरुषे-

लृटि- प्रथमपुरुषे-

मध्यमपुरूषे-

उत्तमपुरूषे-

लुटि- प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

लोटि- प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

एकक्चने

पठति"
पठि
पठामि

अपटीत्‌
अपी;
अपटिषम्‌

अपारीत्‌
अपारीः
अपाठिषषम्‌

अपस्त्‌
अपरः;
अपठम्‌

पपाठ
पेठिथ
पपाठट-पपटठ

पटिष्यति
परिष्यसि
पठिष्यामि
पठिता
पठितासति
पटितास्मि

पढतु-पर्तात्‌
पर (पर)-पठतात्‌

पठानि (पठा)

द्रिकचने

` परतः

पल्य
पराचः

अपषिष्टाम्‌
अपषिष्टम्‌
अपषिष्व

अपादिष्टाम्‌
अपाषिष्टम्‌
अपाट्ष्वि

अपठताम्‌

अपठतम्‌
अपठाव

पेठतुः
पेठ थुः
पेठिव

पष्टिष्यतः
परिष्यथः
परिष्यावः

पठिता
परितास्थः
पठितास्वः.

पठताम्‌
पठतम्‌
पठाव

# न धर्मशास्त्रं एठत्तीति कारणं न चाऽपि वेदाध्ययनं दुरात्मनः ।

स्वभाव एवात्र सदाऽतिरिच्यते यथा प्रकत्या मधुरं गवां पयः ॥ हितोपदेशे ११७

९२९

कहूकचने

पर्टन्ति
पर्य
पटामः (पस्ममसि) |

अपषिषुः
अपदिष्टं
अपरिष्म ।

अफटिषुः
अपाषष्ट
अफाटिष्य ।

अपठन्‌
अपठत
अपठाम ।

पटुः
पेठ
पेिम ।

पटिष्यन्ति
परिष्यय
परटिष्यामः (परिष्यामसि) ।

पठितारः
पटठितास्थ
पटठितास्मः (पठितास्मसि) ।

पठन्तु
पर्त
पठाम |

५. "पा. पाने' इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-

लटि-

तरि-

लिरि-

लृटि-

तुटि-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रथमपुरुषे -
मरघ्यमपुरूषे-
उत्तमपुषूषे-

प्रथमपुरूषे -
मध्यमपूरुषे-
उत्तमपुरुष -

प्रथमपुरूषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरूषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रयमपुरुषे-
मध्यणपुर्षे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे -
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे -

एककचने

पिबति" (पिपाति)
पिबसि
पिबामि

अपात्‌
अपाः
अपाम्‌

अपिबत्‌
अपिबः
अपिकम्‌

पपौ ।
पपिय-पयाथ
पपौ

पास्यति
पास्यसि
पास्यामि

, पाता

पाताचि
पातास्मि

पिबतु(पतु-पिक्तात्‌
पिव(पिव.परि)-पिनितात्‌

पि्लानि (पिया)

५ आदेयस्य प्रदेयस्य कर्तव्यस्ब च कर्मणः+
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः (िङति तद्रसम्‌ ॥ टितोपदेशे २१ ८६

* (शकन्ति मधु प्ष्येभ्यो भृङ्गाः केसरधूसराः ।

दिकचने

पिबतः
पिबथ: (पायः)
पिबाव :

अपाताम्‌
अपातम्‌
अपाव .

अपिबताम्‌
अपिबितम्‌
अपिबाव

पपतुः
पपथुः
पपिव

पास्यतः
पास्यथ
पात्यावः `

पातरौ
पातास्यः
पातास्वः

पिबताम्‌
पिबतम्‌
पिनाव

हंबाः शैनालमश्नन्ति धिग्‌ देवमसमञ्जसम्‌ ॥ सुभाषितावतो ।

* स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम्‌ ।
पफौ वसिष्ठेन कताभ्यनुज्ञः शुभ्रं यशो मूर्तमिवा+तितुष्णः ॥ रघुवंशे २।६९

९२

बहूकचने

पिबन्ति
पिव थ (कथ)

पिबाम: (पिबामसि) ।

अपु ;
अपात
अपाम)

अपिबन्‌
अपिबत
अपिबाम ।

पपुः
पप
पपिम ।

चाल्यन्ति
पास्यथ

पास्यामः (पास्यामसि) ।

पातारः
पातालस्य

पातास्मः (पातास्मसि) ।

पिबन्त

पिबत (पिबता. पिबतन, पिवयन)

पिबाप।

६. "यमनु गतौ" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-

लटि-

लुङि

लडि-

लिटि-

लृटि-

लुटि-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रयमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे -
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुस्षे-

एककक्रने

गच्छति (गमति. जगति)
गच्छसि
गचरुछामि

अगमत्‌ (जनन्‌)
अर्मः
अगमम्‌

अगच्छत्‌ (जगत्‌)
अगच्छः
अगच्छम्‌

जगाम

जगभिथ-जगन्थ
जगाम-जगम (जमा)

गमिष्यति
गमिष्यति
गमिष्यामि

गन्ता
गन्तासि
गन्तास्मि

गच्छतुगन्तु),- गच्छतात्‌

गच्छग्हिः- गच्छतात्‌
गच्छानि गच्छ)

^ काव्यशास््रविनोदेन कालो रृच्छति धीमताम्‌ ।
व्यसनेन च मूर्बाणां निद्रया कलहेन वा ॥ हितोपदेशे ५१

दिकचने

गच्छतः
गच्छयः
गच्छाय:

अगमताम्‌

अगमतसम्‌
अगमाव

अगच्छताम्‌

अगच्छतम्‌

ऋयच्छाव

गमिष्यतः
गमिष्यथः
गमिष्यावः

गन्तायैौ
गन्तास्थः
गन्तास्वः

गच्छताम्‌

गच्छतम्‌ (गन्तम्‌)

गच्छाव

“ यच्‌ चकारे विवरं गलाघने ताडकोरसि स रामसायकः ।
अप्रविष्टविषयस्य रसां दरारतामग्रकदन्तकस्य तत्‌ ॥ रघुवंशे ११।१८

^ अचाभ्यर्च्यं विधातारं प्रयतौ पुत्रकाम्यया ।
तौ दम्पती वसिष्ठस्य गुरोर्‌ जग्मतुराश्रमम्‌ ॥ रघुवंशे १।३५

ति

भ

कहुकवचने

गच्छन्ति
गच्छथ
गच्छामः (नच्छामसि) ।

अगमन्‌ (अग्मन्‌)
अगमत
अममा (जगन्म) |

अगच्छन्‌
अगच्छत
अगच्छाम ।

मस्म
जग्म . .
जग्मिम।

गमिष्यन्ति
गमिष्यथ
गमिष्यामः (गमिष्यामसि) ।

गन्तारः
ग्ृन्तास्थ
गन्तास्पः (गन्तास्पसि) ।

गच्छन्तु

गच्छत (गन्त, गन्ता, गन्तन)
गर्छाम |

७. “शीट स्वप्ने!

लटि-

त्‌डि-

लडि-

लृटि-

लुटि-

लोटि-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रथमपुरूषे-

मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे -

मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

एकवचने

शेते (शयत, शये)
शेषे
शये

अशयिष्ट
अशपिष्ठाः
अशयिषि

अशेत (अशयत्‌)
अशेथाः
अशयि

शिश्ये
शिश्यिषे
शिश्ये

शयिष्यते
शयिष्यते
शयिष्ये

शयिता
शथितासे
शयिताहे

शेताम्‌ (रायाम्‌)
शेष्व
शयै

“ विधाय वेरं सामर्षे नरोऽरौ व उदासते ।
प्रक्षिप्योदर्चिषं कश्च शेरते ते$भिमारुतम्‌ ॥ शिशुपालवधे २४२

“ प्रभावस्तम्भितच्छायमाध्रितः स वनस्पतिम्‌ ।

टृत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे रूपाणि-

(िक्वने

शयाते
शयाथे
शेवहे

अशयिषाताम्‌
अशयिषाभाम्‌
अशयिष्वहि

अशयाताम्‌
अशयाथाम्‌
अशेवहि

शिश्याते
शिश्याये
शिश्यिवहे

शयिष्यते
शयिष्येथे
रायिष्यावहे

शयितारौ
शयितासाथे
शथितास्वहे

शयाताम्‌
शयाथाम्‌

सयावै

कदाचिदद्के सीतायाः शिशढे किन्विदिव श्रमात्‌ रघुवंशे १२२९

६१

कट्वचने

शेरते, (शेरे, शयन्ति)
शोध्वे (शयध्वे)

` शेमहे ।

अशपिषत
अशयिद्वम्‌-अशपिध्वम्‌
अशपिष्महि।

अशेरत
अशेध्वम्‌
अशेमहि ।

शिश्यिरे
शिश्यिदवे-शिशियिध्वे
शिश्यिमहे ।

शपिष्यन्ते
एयिष्यध्वे
शयिष्यामहे ।

शयितारः
शथिताध्वे
शयितास्महे ।

दुलत
शेध्वम्‌
शयामहै ।

८. “अस भूवि" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्येपद रूपाणि-

षटि-

लु्ि-

लिटि-

लृटि-

लुटि-

लोटि-

प्रचयपुसे
मघ्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुर्षे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुर्षे-

प्रथमपुरषे-
मध्यमपुर्षे-
उत्तमपुर्षै-

प्रथमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रयमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रयमपुरुषे-
मध्यमप्रषे-

उत्तमपुषषे-

एककचने

अस्ति
असि
अस्मि

अभूत्‌
अभूः (जभुवः)
अभूवम्‌ अभूम्‌)

आसीत्‌+ (आः)
आत्तीः
आसम्‌
बभुव
बभूविथ
बभूव

भविष्यति

भविष्यसि
भविष्यामि

भविता

भधितासि
भवितास्मि

अस्तुः-स्तात्‌
एधिएि-स्तात्‌
असानि

# शुयीनापेकनुद्धीनां सर्वेषां सम्प्रजानताम्‌ ।

नासीत्‌ पुरे वा राष्ट वा मृषावादी नरः क्व चित्‌ ॥ रामायणे १।७१.४

(दिवकचने

स्तः
स्थः
स्वः

अभूताम्‌ (अभूवाम्‌) ,.

अन्तम्‌
अभूव

आस्ताम्‌
आस्तम्‌
आस्व

बभूवतुः
बभूवथुः
बभूविव

भविष्यत :
भविष्यथः

भविष्याव ;

भवितारौ

भवितास्थ *
भवितास्वः

स्ताम्‌

स्तम्‌
असाव

बहुकचने

सन्ति
स्थ (स्वा)
स्मरः (स्मसि) ।

अभूकन्‌ (अभूवन्‌)
अभूत (अभूतन, अभुथन)
अभूम)

आसन्‌
आस्त
आस्म ।

बभूवुः
वभूव
बभूविम ।

भविष्यन्ति
भविष्यथ
भविष्यामः (भविष्यामि) । ..

भवितारः
भवितास्थ
भवितास्मः (भवितास्मसि) ।

सन्तु"
स्त (स्ता, स्तात्‌ , स्तन, स्यन)
असाम ।

* सन्धिः सर्वमहीभुजां विजयिनामय्कद्तु मोदप्रदः सन्तः न्तु निरापदः सुकृतिनां कीर्तिश्‌ चिरं वर्धताम्‌ ।

नीतिर्‌ दुर्जननिग्रहाय सूुजनेक्षेमाय चाऽऽलम्बिता सर्वेषां हूदि वाचि कर्मणि सदा धर्मानुगा खेलतु ॥ प्रतिसंस्कतदहवितोपदेशसमाप्तौ 1

* कामं नृपाः सन्तु सहद्वशोऽन्ये राजन्वतीमाहुरनेन भूमिम्‌ ।

नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलाऽपि ज्योतिष्मती चन्द्रमसैव रात्रिः ॥ रघुवंशे ६।२२

६६

९. "(नि) भरी भये' इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मेषदे रूपाणि-

९ककचने दिकचने बहकचने
लटि- प्रयमपुरुवे- बिभेति. विभितः बिभीतः विभ्यति
मध्यमपुरुपे- विभेषि विभिः बिभीथः बिभिथ विभीय
उत्तमपुरुष - बिभेमि विभवः बिभीवः विभिमः बिभीमः"
(िभिमसि, विभीमसि) ।
लूडि- प्रथमपुरुषे अभैषीत्‌ अभैष्टाम्‌ अभैषुः
मध्यमपुरुष - अभैषीः (अभेः, अभैष्टम्‌ अभैष्ट
उत्तमपुरुषे- अभैषम्‌ अभैष्व अभैष्म ।
लडि- प्रयमप्रूवे- अबिभेत्‌ अबिभिताम्‌ अबिभीताम्‌ अब्रिभयुः |
मध्यमपुरुष अविभेः अविभितम्‌ अबविभीतम्‌ अबिभित अविभीत
उत्तमपुरुदे- अविभयम्‌ अबिभिव अबिभीव अबिभिम अङिभीम।
लिटि- प्रथमपुरषे- बिभयाञ्चकार बिभयाञ्चक्रतुः विभयाञ्चक्रुः
मध्यमपुरुषे- बिभयाञ्चकर्थ बिभयाल्चक्रथुः बिभयाञ्चक्र
उत्तमपुरषे- बिभयाञ्चकार-बिभयाञ्चकर बिभयाञ्चकृव बिभयाञ्चकृम ।
पक्षान्तरे प्र - बविभयाम्बभूव बिभयाम्बभूवतुः बिभयाम्बभृवुः
म बिभयाम्बभुविथ विभयाम्बभूवथुः विभयाम्बभृव
उ.- बिभयाम्बभूव विभयाम्बभूविव बिभयाम्बभूविम ।
पक्षान्तरे प्र.- विभयामास बिभयामासतुः विभयमासुः
म~ विभयामातिय विभयामासथुः विभयामास
उ- बिभयामास विभयामासिव बिभयामासिम ।
पान्तरे- प्र.- बिभाय निभ्यतुः बिभ्युः
म.- बिभयपिथ-विभेय विभ्ययुः विभ्य
उ- बिभाय-बिभय बिभ्यिव विभ्यिम ।
लृटि- प्रथमपुरुषे- भेष्यति भेष्यतः भेष्यन्ति
मध्यमपुरुषे- भेष्यति भेष्यथः भेष्यय
उत्तमप्रषे- भेष्यामि भेष्यावः भेष्याम: (भेष्यामसि) ।
लुटि- प्रयमपुरुषे- भेता भेतारौ भेतारः
मघ्यमपुर्वे- भेतासि भेतास्थः भेतास्थ
उत्तमपुरुषे- भेतास्मि भेतास्वः भेतास्म: भेतास्मसि) ।
लोरि- प्रथमपुरवे- बिभेतु-बिभितात्‌-विभीतात्‌ बिभिताम्‌-बिभीताम्‌ बिभ्यतु
मघ्यमप्स्वे- बिभिहि-बिभीहि-बिभितात्‌-बिभीतात्‌ ब्निभितम्‌-बिभीतम्‌ विभित-बिभीत
उत्तमपुरुषे- बिभयानि बिभयाव बिभयाम ।

¢ किभरेतति नीचो दोषजात्‌ प्रकाशनपटीयसः । न पुनर्‌ मूढहृदयो निन्दनीयात्‌ -स्वकर्मणः ॥ सुभाषितावतौ।
“ किभ्रीमो वयमत्यन्तं चाक्रिकस्य गुणादपि । सम्पन्नमपि यः पात्रं गुणेनैव निकृन्तति ॥ सुभाषितावलौ ।
६७

१०. द्‌) दान्‌ दाने" इत्यस्य धातोः कर्तरि ल कारे परस्मैपदे रूपाणि-

लरि-

वडि-

विटि-

लुटि-

लोटि-

° यत्‌ ऊरोधि यदण्नसि यज्‌ नुरोषि टदाकि यन्‌)

प्रयमपुरूषे-
मध्यमपुर्वे-
उत्तमपुरुष

प्रथमपुरूषे-
मध्यमपुरुषे -
उत्तमपुरुषे-

प्रय मपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमषुस्बे-

प्रवमपुरुषे-
मध्यमपुरुष -
उत्तमपृरुषे-

प्रथमपुरुषे -
मध्यमपुर्षे -

उत्तमपुस्षे-

एयमपुरुषे-
मध्यमपुस्वे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरुके-
पथ्यमपुसुप-

उत्तमपुसषे-

एक्कचने

ददाति (दाति)
ददासि"
ददामि

अदात्‌
अकः
अदाम्‌

अददात्‌
अब्दाः
अददाम्‌

ददौ
दरिथ-रदाय

ददै

दास्यति
दास्यसि
दास्यापि

दाता
दातासि
रातास्मि

ददात्‌-द तात्‌
देहिवद्धि '-द सत्‌

ददानि

द्िकचने

दत्तः
दत्य
दद्वः

अदाताम्‌
अदातम्‌
अदाव

अदत्तम्‌
अदत्तम्‌
अदद्व

ददत्‌;
दद यु ~
दरिव

दास्यतः
रास्पयः
टदास्यावः

दातारौ
टातास्थः
टातास्वः

दत्ताम्‌
दत्तम्‌
ददाव

क्त्‌ तपस्यसि कोन्नेय लत क्रुस्व मदर्पणम्‌ ॥ ¶ीनायाम्‌ ०।-७9

ˆ ताप्रपर्क#खमेतस्य मुक्तामार महादधः।
ते निपत्ब ददक्‌ तस्मे यशः स्वमिव याज्यतम # रभुवज ८८०

> म्‌

बट्कचने

ददति
दत्य
दद्मः (दद्मसि) ।

अद्‌ -
अदात
अराम।

अददुः
अदत्त
अदद्म)

दद्‌
दद
दरिम ।

दास्यन्ति
दास्यथ
दास्सामः (दास्यामि) |

दातारः
दातास्य
दात्तास्पः ।दतास्माय) |

ददत्‌
५
दत्तं दुक्त, दत्तत, दरदातन, ददायन)

दद्म ।

(डु) दान्‌ दाने" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे रूपाणि-

एकक चने िक्चने टुकचने
लटि- प्रथमपुरुवे- वत्ते" ददाते ददते
मध्यमपुरूवे- दत्से ददाथे दद्ध्वे
उत्तमपुर्षे- वेदे दद्वहे दव्‌महे ।
लूडि- प्रथमपुरुषे- अदित अदिषाताम्‌ अदिषत
मध्यमपुरुवे- अदिथा अदिषाथाम्‌ अदिट्दवम्‌
उत्तमपुरुषे- अदिषि अदिष्वहि अदिष्महि ।
लडि- प्रथमपुरुषे. अदत अददाताम्‌ अददत
मध्यमपुरुषे- अत्याः अदवाथाम्‌ अददष्वम्‌
उत्तमपुरुषे- अददि अदद्वहि अदद्महि ।
लिटि- प्रथमपुरवे- ददे ददाते ददिरे
मध्यमपुरुदे- ददिषे ददाथे ददिध्वे
उत्तमपुरुवे- वदे ददिवहे ददिमहे ।
लूटि- प्रथमपुर्वे- दास्यते दास्येते दास्यन्ते
मध्यमपुर्वे- दास्यसे दास्येथे दास्यध्वे
उत्तमपुर्षे- दास्ये वास्यावहे दास्यामहे ।
सुटि- प्रथमपुरुवे- दाता दातारौ दातारः
मध्यमपुस्वे- दातासे दातासाये दाताध्वे
उत्तमपुर्षे- दाताहे दातास्वहे दातास्महे ।
लोरि- प्रथमपुरुषे दत्ताम्‌ ददड्ाताम्‌ (कताम्‌) ददताम्‌
मध्यमपुष्वे- दत्स्व" दायान्‌ दद्ध्वम्‌ (दद्ष्वात्‌)
उत्तमपुस्ये- दवै ददाकौ ददामहै ।

^ प्रजानामेव भूत्य्धं स ताभ्यो बलिमग्रहीत्‌ ।
सहस्मगुणमूत्खष्ट्मादकते हि रसं रविः ॥ रघुवंशे १।१८

“ कराभिघातोत्वितकन्दुकेयमातोक्य बालाऽतिकूतूहलेन ।
ददात्‌ पतज्‌ ज्योतिरिवान्तरिक्षादादकत्त जे क्राभररणं त्वदीयम्‌ ॥ रघुवंशे १६।८३

° प्रतिवाचमदत्त केशवः शपमानाय न चेदिभूभुजे ।
अनुहूड्क्र्ते चनध्वनिं न त्‌ गोमायुरुतानि केसरी ॥ हितोपदेशे २।८७

ˆ सम्मोहनं नाम सखे ममास्रं प्रयोगसहारविभक्तमन्त्रम्‌ ।
गान्धर्वमा दत्ट्व यतः प्रयोक्तुर्‌ न चारिहिंसा विजयश्च हस्ते ॥ रघुवंशे ५।५७

९६९

११. "(ड्‌) कृन्‌ करणे" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-

लटि-

लुडि-

लडि-

विटि-

लृटि-

तुटि-

लोटि-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरषे-
उत्तमपुरुष -

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मध्यमपुर्षे-
उत्तमपुरुषे-

प्रयमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुर्षे-

एकक चने

करोतिः
करोषि
करोमि (कुर्मि)

अकार्षीत्‌ (अकः)

अकार्षीः (अकः)
अकार्षम्‌ (अकरम्‌)

अकरोत्‌
अकरोः
अकरवम्‌

चकार
चकर्थ
चकार-चकर

कुर"-कुरुतात्‌
करवाणि {कटवा}

शिकचने
कर्तः
कर्थः
कर्व ;

अकाष्टमि्‌ (अक्राताम्‌)
अकार्ष्टम्‌ (अक्रतम्‌)
अकार्घ्वं (कर्व)

अक्र्ताम्‌
अकृस्तम्‌
अकू
चऋतुः
चऋथुः
चकृव
करिष्यतः

करिष्यय :
करिष्यावः

कतरौ

-क्तर्स्थिः

करतस्विः

कर्ताम्‌

कल्तम्‌
करवाव

“ शास्त्राण्यधीत्यापि भवन्ति मूर्खा यस्तु क्रियावान्‌ पुरुषः स विद्वान्‌ ।

सुचिन्तितं चौषधमातुराणां न नाममात्रेण करोत्करोगम्‌ ॥ हितोपदेशे ११५१

* रापस्य मधुरं वृत्तं गायन्तौ मातुरग्रतः।
तदवियोगव्यधां फिन्चिच्‌ छिधिली ककृतुः सुतौ ॥ रघुवंशे १५।२३५

2 आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था सत्योदका शीलतटा दयोर्मिः ।

तत्रोभिषेकं कर पाण्डुपुत्र न वारिणा शुध्यति चान्तरात्मा ॥ हितोपदेशे ४।८६

कटुकचने

कर्वन्ति
क्रथ
कूर्म : (कूर्मसि) ।

अकार्षुः (अक्रन्‌)
अकाष्ठं (अक्रत)
अकार्ष्मं (अकर्म) |

अकूर्वन्‌

अकर्त
अकूर्म ।

चत्र;
चत्र
चकम्‌ |

करिष्यन्ति
करिष्यथ
करिष्यामः (करिष्यायसि) ।

कतरः
कतस्थि
कतस्मिः (कतस्मिसि) ।

कूर्वन्तु
करत
करवाम्र।

"(दु) कृन्‌ करणे" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे खूपाणि-

लटि-

लुडि-

प्रयमपुरुषे-
मघ्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-

` उत्तमपुरुषे-

लदि-
विटि-

लृटि-

लोटि-

^ विरोधिवचसो मूकान्‌ वागीशानपि वति ।

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुषषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरुषे
मधघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

एककच्ने

क्र्ताम्‌
कूरष्व
करवै (करवे)

दिकचने

कवति
कूवथि
कुवि

अकुषाताम्‌
अकृषाथाम्‌
अकृष्वहि

अक्वतिाम्‌
अक्वथिाम्‌

अकूर्वहि

चक्राते
चक्राथे

चकृवहे

करिष्येते
करिष्येथे
करिष्यावहे

जडानप्यनूलोमार्थान्‌ प्रवाचः कृतिनां गिरः ॥ शिशुपालवधे २।२५

° राम इत्यभिरामेण वपुषा तस्य चोदितः ।
नामधेयं गुरुश्‌ चक्र जगत्षएथममद्गलम्‌ ॥ रघुवंशे १०।६७

* नष्टो मोहः स्मृतिर्वन्धा त्वत्प्रसादान्‌ मयाऽच्युत ।

स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्के वचनं तव ॥ गीतायाम्‌ १८।७३

कहक्ने

कुर्वतः
करध्वे

कुमहि ।

अकृषत (अकर्त)
अकुद्वम्‌
अकृष्महि ।

अकूर्वत
अरकरुष्वम्‌

अकूर्महि ।

चक्रिरे
चकृटूवे
चकृमहे ¦

करिष्यन्ते
करिष्यध्वे
करिष्यामहे ।

कतरः
कतध्वि
कतस्मिहे |

कूर्वताम्‌
करुध्वम्‌ (क्रूष्वात्‌-कृष्वात्‌)
करवामहै ।

१२. (ड्‌) क्रीम्‌ द्रव्यविनिमये" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-

लटि-

लडि-

लिटि-

लृटि-

लुटि-

प्रयमपुरूषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरूषे-

प्रथमपुरुषे
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुष -
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुवे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपृरुषे-

प्रयमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुष

एककचने

ऋणाति
ऋीणासि
ऋीणामि

अक्रौषीत्‌
अक्रैषीः
अक्रषम्‌

अक्रीणात्‌
अत्रीणाः
अक्रीणाम्‌

चिक्राय
चिक्रयिथ-चिक्रेय
चिक्राप-चिक्रय

ष्यति
ष्यसि
ऋष्यामि

ऋतां
तासि
तास्मि

ऋीणातु-क्रीणीतात्‌
क्रीणीहि-क्रीणीतात्‌
ऋणानि

तिकचने

ऋिणीत त
ऋीणीधः
ऋणीवः

अक्रष्टाम्‌
अक्रैष्टम्‌
अक्रैष्य

अऋीणीताम्‌
अत्ीणीतम्‌
अक्छीणीव

चिक्रियतु
चिक्रिययु :
चिक्रिथिव

ऋष्यतः
क्रष्यथः
ेष्यावः

तारौ
ऋतास्थः
तास्वः

ऋोणीताम्‌
क्रीणीतम्‌
क्रीणाव

“ यराटिकोपक्रिययापि लभ्यान्‌ नेभ्याः कृतज्ञानधवाऽद्वियन्ते ।

प्राणि: पणैः स्वं निपुण भणन्तः ऋगन्ति तानेव तु हन्त सन्तः ॥ नैषधीयचरिते ३८८

७२

भहूकचने

ऋोणन्ति"
कणीय
ऋणीमः (कऋरीणामसि) ।

अक्रैषु ‡
अक्रष्ट
अक्रंष्म |

अक्रीणन्‌
अक्रीणीत
अत्णीम।

ऋष्यथ
ऋष्यामः (केष्यामसि) ।

तारः
तास्थ
तास्मः (करेतास्मसि) ।

्रीणन्तु
क्रीणीत
ऋोणाम ।

^(ड्‌) क्रीन्‌ द्रव्यविनिमये इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे रूपाणि-

लटि-

लूडि-

लिटि-

लृटि-

लोटि

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरषे-

प्रथमपुरुषे -
मघ्यमपुरषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रवमपुरुषे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमप्रषे-
मच्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

प्रथमपुरुषे
मघ्यमपुर्षे-
उत्तमपुरषे-

प्रवमपुरूषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपरूवे-

एककचने

ऋीणीते
ऋणीषे
ऋीणै

दिकचने

ऋणाते
ऋणाये
ऋीणीवहे

अक्रषाताम्‌
अक्रषाथाम्‌
अक्रेष्वहि

अक्रीणाताम्‌
अक्रीणायाम्‌
अक्रीणीवहि

चिक्रियाते
चिक्रियाथे
चिक्रियिवहे

ऋष्येते
ऋष्येथे
ऋष्यावहे

करेतारौ
क्रैतासाये
ऋतास्वहे

क्रीणाताम्‌
क्रीणायाम्‌
ऋीणावै

५७२

कटूकचने

ऋणते
ऋीणीध्वे
ऋीणीमहे ।

अक्षत

अक्रदवम्‌
अक्रेष्महि ।

अऋीणत
अक्रीणीध्वम्‌
अक्रीणीमटहि ।

चिक्रिथिरे

चिक्रियिदबे-चिक्रियिष्वे

चिक्रियिमहे ।

ऋष्यन्ते
्रष्यध्ये
ऋष्यायहे ।

ऋतारः
ऋताध्वे
ऋतास्महे

करीणताम्‌
्रीणीध्वम्‌
ऋणामै ।

१३. "चुर स्तेये" इत्यस्य धातोः कर्तरि लकारे परस्मैपदे रूपाणि-

एरक चने दिकचने बहुवचने
लटि- प्रयमप्रुे- चोरयति चोरयतः चोरयन्ति
मघ्यमपुस्वे- चोरयसि चोरययः चोरयय
उत्तमपुरूषे- चोरयामि चोरयाव: चोरयामः: (चोरयामसि) ।
लुडि- प्रथमपुस्वे- अचुचुरत्‌! अचुचुरताम्‌ अचुचुरन्‌
मध्यमपुर्वे- अचुचुर: अ्चूचुरतन्‌ अच्चुरत
उत्तमपुर्वे- अचूचुरत्‌ अचुचुराव अचूचुराम ।
लडि- प्रथमपुर्वे- अचोरयत्‌ अचोरयताम्‌ अचोरयन्‌
मध्यमपुर्वे- अचोरयः अचोरयतम्‌ अचोरयत ..
उत्तमपुरुषे- अचौरयम्‌ अचोरयाव अचोरयाम ।
लिटि- प्रथमपुरषे- चोरयाञ्चकार चोरयाञ्चक्रतुः ` चोरयाञ्चक्रुः.
मघ्यमपुरषे- चोरयाञ्चकर्थ चोरयाञ्चक्रथुः चोरयाञ्चक्र
उत्तमपुस्वे- चौरयाञ्चकार- चोरयाञ्चकृव चोरयाञ्चवकृम ।
चोरयाञ्चकर |
पक्षान्तरे- प्र.- चोरयाम्बभूव ोरयाम्बभूवतुः चोरयाम्बभूवुः
म- चोरयाम्बभूविथ चोरयाम्बभुवथुः चोरयाम्बभूव
उ- चोरयाम्बभुव चोरयाम्बभूविवं चोरयाम्बभविम्र ।
पकनान्तरे- प्र.- चोरयामास चोरयामासतुः चोरयामासुः
म.- चोरयामासिथ चोरयामासथुः चोरयामास
उ- चोरयामास चोरयामासिव चोरयामातिम ।
लूटि- प्रयमपुरष- चोरयिष्यति चोरयिष्यतः चोरयिष्यन्ति
मघ्यमपुर्े- चोरपिष्यसि चोरयिष्यथः चोरयिष्यथ
उत्तमपरुषे- चोरयिष्यामि चोरयिष्यावः -चोरपिष्यामः (चोरयिष्यामसि)
लूटि- प्रयमपुरुवे- चोरयिता चोरयितारौ चोरयितारः
मध्यमपुस्वे- चोरयिताति चोरयितास्थः चोरयितास्थ
उत्तमपुर्वे- चोरयितास्मि चोरथितास्वः चोरयितास्मः (ोरयितास्मधि
लोरि- प्रयमपुर्वे- चोरयतु-चौरयतात्‌ चोरयताम्‌ चोरयन्तु
मध्यमपुरुष चौरय-चौरयतात्‌ चोरयतम्‌ चोरयत
उत्तमपस्मे- चौरयाणि चोरयाव चोरयाम ।

८ त पो निषेदिवान्‌ कस्कृषः स विष्टरे ।
श्रिते चन्द्रमसोऽभिरामताम्‌ ॥ शिश्‌पालवधे ११९

५७र्द

"चुर स्तेये" इत्यस्य

लटि- प्रथमपुरुषे-
मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

लुडि- पए्रयमपुरुवे-
मध्यमपुरुषे-
उत्तमपुरूषे-

लडि- प्रथमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-

उत्तमपुरूषे-

लिटि- प्रथमपुरुषे-

मध्यमपुरूषे-
उत्तमपुरुषे-

पक्ान्तरे- प्र.-
| र
उ.-

पक्षान्तरे- प्र.-
म.-
उ.-

लृटि- प्रथमपुर्षे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

लूटि- प्रथमपुरुषे-
मघ्यमपुरुषे-
उत्तमपुरुषे-

लोरि- प्रथमपुरषे-
मध्यमपुरुषे-

उत्तमपुरुषे-

धातोः कर्तरि लकारे आत्मनेपदे रूपाणि-

एकवचने

चोरयते
चोरयसे
चौरये

अचूचुरत
अचू्चूर्याः
अचूचुरे

अचोरयत

अचोरययाः
अचोरये

चोरयाञ्चक्रौ
चोरयाञ्चकृषे
चोरयाञ्चक्रे

चोरयाम्बभूव
चोरयाम्बभूविथ
चोरयाम्बभूव्र

चोरयामास
चोरयामासिथ
चोरयामास

चोरपिष्यते
चोरथिष्यये
चौरयिष्ये

चोरयिता
चोरयितासे
चोरयिताहे

चोरयताम्‌
चोरयस्व
चोरयै

रिक कचने

चोरयेते
चोरयेये
चोरयावहे

अचुचुरेताम्‌
अचुचुरेथाम्‌
अचुचुरावहि

अचोरयेताम्‌
अचोरयेथाम्‌
अचोरयावहि

` चोरयाय्चऋछाते

चोरयाञ्चक्राथे
चोरयार्चकृवहे

चोरयाम्बभूवतुः
चोरयाम्बभूवथुः
चोरयाम्बभूविव

चोरयामासतुः

चोरयामासथुः
चोरयामासिव

चोरयिष्येते
जोरयपिष्येये
अरयिष्यावहे

चोरयितारौ
चोरयितास्ाये
चोरपितास्वहे
चोरयेताम्‌
चोरयेथाम्‌
चोरयाव

9५ .

कटूकवने

चोरयन्ते
चोरयध्वे
चोरयामहे ।

अचुचुरन्त

` अचुचुरध्वम्‌

अचुचु रामह ।

अचोरयन्त
अचोरयध्वम्‌
अचोरयामहि ।

चोरयाञ्चक्रिरे
चोरयाञ्चकृदूवे

. चोरयाञ्चकृमहे ।

चोरयाम्बभूवुः
चोरयाम्बभूव
चोरयाम्बभूविम ।

चोरयामासुः
चोरयामास
चोरयामासिम )

चोरपिष्यन्ते
चोरयिष्यध्वे
चोरयिष्यामहे ।

चोरयितारः
चोरयिताध्वे
चोरयथितास्महे ।

चोरयन्ताम्‌
चोरयध्वम्‌
चोरयामहै ।

८८१ =

५८ २९-=-१९

६ २ = १८
६» ४ = २४
६ = = २०
६ ५ ६ = २९

५ ५७ = ४२
६ ८ घ = ठः
६८९ = १४
६ « १० = ६०
८१ = त

८ २? = १६
८>* २ = २४
८ > ४ = ३२
ल > % = ४0
८ * & = ४
८ = 9 = १६
८ > घ = एर
< * ९ = ‹७९
८ १० = 0
१० > १ = १०
१८ > ९ = ९०
१० ८ ३ = ३०
१०८ ४ = ४0
१८० ८ = 0
१०८ ६ = ६०
५० > ७ = ७0
¶८ >+ घ =

12) > ९ = ९0

३. गुणनसारणी

षट्‌ सकृत्‌ रट्‌

षड द्विर्‌ इादश

षट्‌ त्रिरष्टादश

षट्‌ चतुश्‌ चतुर्विंशतिः

षट्‌ पञ्चकृत्वस्‌ त्रिंशत्‌

षट्‌ षट्कृत्वष्‌ षटत्रिंशत्‌

षट्‌ सप्तकृत्वो द्विचत्वारिंशत्‌
षडष्टकृत्वोऽष्टाचत्वारिंशत्‌
षण्‌ नवकृत्वश्‌ चतु. पन्चाशत्‌
षड्‌ दशकृत्वष्‌ षष्टिः ।

अष्ट सकृदष्ट
अष्ट द्विष्‌ षोडश

अष्ट व्रिश्‌ चतुर्विंशतिः

अष्ट चतुर्‌ दरातिंशत्‌

अष्ट पञ्चकृत्वश्‌ चत्वारिशत्‌
अष्ट षटकृत्वोऽष्टाचत्वारिंशत्‌
अष्ट सप्तकृत्वष्‌ षट्पन्चाशत्‌
अष्टाष्टकृत्वश्‌ चतुषूषष्टिः
अष्ट नवकृत्वो द्विसप्ततिः
अष्ट दशकृत्वोभशीतिः ।

दश सकृद्‌ दश
दश द्विर्‌ विंशति

दश त्रिस्‌ त्रिंशत्‌

दश चतुश्‌ चत्वारिंशत्‌
दश पञ्चकृत्वः पञ्चाशत्‌
दश षट्कृत्वष्‌ षष्टिः

दश सप्तकृत्वस्‌ सप्ततिः

८० दशाष्ट कृत्वोऽशीतिः

दश नवकृत्वो नवतिः

।*१०= १०० दश दशकृत्वश्‌ शतम्‌ ।

७५१= ७ सप्त सकृत्‌ सप्त

७५ २=१४ सप्त द्विश्‌ चतुर्दश

२ = २१ सप्त प्रिरेकविंशतिः

४ = २८ सप्त चतुरष्टाविंशतिः

५ = ३५ सप्त पञ्चकृत्वः पन्चत्रिंशत्‌
७, ६ = ४२ सप्त षर॒कृत्वो द्विचत्वारिंशत्‌
७, ७ = ४९ सप्त सप्तकृत्व ऊनपन्चाशत्‌

५ ¬
७ ¬
9 >

७८ ८ = ५६ स्प्ताऽष्टकुत्वम्‌ षट्पञ्चाशत्‌
७८ ९ = ६३ सप्त नवकृत्वस त्रिषष्टिः

७» १० = ७० सप्त॒ दशकृत्वस्‌ सप्ततिः ।
९८१९ नव सर्कृन्‌ नव

९५८२ = १८ नव द्विरष्टादश

९; ३ = २७ नव त्रिस्‌ सप्तविंशतिः

९ ८ ४ = ३६ नव चतुष्‌ षट्रिंशत्‌

९ * ५ = ४५ तव पन्चकृत्वः पञ्चचत्वारिंशत्‌
९ ८ ६ = ५४ नव षट्कृत्वश्‌ चतुष्पञ्चाशत्‌
९.» ७ = ६३ नव सप्तकृत्वस्‌ त्रिषष्टिः

९ ८ = ७२ नवाऽष्टकृत्वो द्विसप्ततिः
९५९ = ८१ नव नवकृत्व एकाशीतिः

९ > १० = ९० नव दशकृत्वो नवतिः ।

११ * १ = ११ एकादश सकृदेकादश

११५ २ = २२ एकादश द्विर्‌ दराविंशतिः

११८२ = ३३ एकादश त्रिस्‌ त्रयस्त्रिंशत्‌
११५८४ = ४४ एकादश चतुश्‌ चतुश्चत्वारिशत्‌
११ ५ = ५५ एकादश पञ्चकृत्वः पन्चवपञ्चाश
११ ६ = ६६ एकादश षटकृत्वष्‌ षट्षष्टिः
११८ ७ = ७७ एकादश सप्तकृत्वस्‌ सप्तसप्ततिः
११५८ < = ८ट एकादशाष्टकृत्वोऽष्टाशीतिः
११८९ = ९९ एकादश नवकृत्व एकान्नशतम्‌
११,८.१०=११० एकादश दशकृत्वश्‌ शतञ्च दश च

८. वैदिकलास््रपरिचयः
ऋ गूकेक्ञ्च यजुर्वेदे यामकेदमर्ककम्‌ / ऋषयो ब्रह्मणः प्रापुः स्मृतिशास्त्र मनुस्‌ तथा ॥
सप्तर्षयोऽथ मनवः प्रजानां पत्यस्‌ तथा । सदाचारस्य वक्तारः कर्तरिश्‌ च प्रकीर्तिताः ॥
शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्द एव च । ज्योतिषं चेति षट्‌ प्राहुर्‌ केदाङ्गानि महर्षयः ॥
प्रतिपद मनुषदं छुन्दोभाषा स्मृतिस्‌ तथा । मीमांसान्याय-तर्की च षड्‌ वेढोफादगकान्यपि ॥
वर्णनां च स्वराणां च मात्या बल-साम्ययोः । पदान्ताद्योः संहिताया विचारो यत्र लभ्यते ॥
ततूसम्बदधाश्‌ चाऽपरेऽपि विषया यत्र वर्णिताः । भवन्ति सा हि प्रथमा विद्या शिति भाषिता ॥
मर्न्वांश्‌ च ब्राहमणं चापि अनुगम्म्यर्षिभिः कृतम्‌ । यज्ञादिकप्रयोगस्य शास्त्रं कल्प इहोच्यते ॥
वाक्ये पदानां च पदे प्रकृतेः प्रत्ययस्स्य च । कल्पनेन पदार्थाचान्वाख्या व्याकरण स्मृतम्‌ ॥
देवतावाचकादीनां पदानां व्याकृते: परम्‌ । वाक्यानुगं निर्वचनं (निरक्त परिकीर्तितम्‌ ॥
वैदिकानां लौकिकानां छन्दसां यत्र कीर्तितम्‌ । लक्षणादि तदेवोक्तं छन्दश्शासवम्‌ महर्षिभिः ॥
सूर्यादिज्योतिषां यत्त्र यज्ञकालार्थसिदधये । अयनं वर्ण्यते विज्ञैस्‌ तज्‌ ज्योकिषमुदाहूतम्‌ ॥
शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पर्चते । मुखं व्याकरणम्‌ प्रोक्तं निरुक्तं श्रोत्रमुच्यते ॥
छन्दः पादौ तु वेदस्स्य ज्योतिषं चक्षुरेव च ¦ अतो वेदं साड्गमाप्य ब्रह्मलोके महीयते ॥
वेदविद्याऽविरुद्धं यत्‌ सा स्मृतिः शिष्टसम्मता । अप्रत्यक्षफलं विद्यात्‌ साधनं शरक्सञिज्ञितम्‌ ॥
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंश्यानुचरितं चैव एुराणम्‌ पञ्चलक्षणम्‌ ॥
धमर्थिकाममोक्षाणां ये फलानामभीप्सवः । शृणुयुस्‌ ते पुराणानीत्येवमाहूर्‌ महर्षयः ॥
कलौ दुर्मेधसां पुंसां धर्माचिारोज्भितात्मनाम्‌ । हिताय विदधे ब्रह्मा पुराणाख्यं सुधारसम्‌ ॥
“पुराण-तक-मीमांसा-धर्मशास्त्राङ्गमिधिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥”
यज्ञानां तपसां चैव शुभानाञ्‌ चैव कर्मणाम्‌ । वेद एव द्विजातीनां निश्शरेयसकरः परः ॥
वेदाः प्रमाणं स्मृतयः प्रमाणं धमर्थियुक्तं वचनम्‌ प्रमाणम्‌ ।
नैतत्‌ त्रयं यस्य भवेत्‌ प्रमाणं कस्‌ तस्य कुर्याद्‌ वचनं प्रमाणम्‌ ॥
विप्रो वृक्षस्‌ तस्य मूलञ्‌ च सन्ध्या वेदाश्‌ शाखा धर्मक्मदि पत्त्रम्‌ ।
तस्मान्‌ मूलं यत्नतो रक्षणीयञ्‌ छिन्ने मूले नैव शाखा न पत्त्रम्‌ ॥
शरुतिः स्मृतिश्‌ च विप्राणां चक्षुषी परिकीतिति ¦ काणस्‌ तत्रैकया हीनो द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः ॥
श्रुति -स्मृति-पुराणानां विरोधे श्रौतमिष्यते । तथा स्मृतिपुराणानां विरोधे स्मार्तमेव च ॥
५. लगधमुनिप्रोक्तवेदाङ्गज्योतिषानुक्लं कालज्ञानम्‌
क्षणस्‌ त्रुट्‌ व्रुटिस्‌ स्त्रीत्वे सुसृष्ष्मे कालभागके । व्रुटिभ्यान्‌ तु लवः प्रोक्तो लवाभ्याञ्‌ च निमेषकः ॥
स एव मात्त्युक्तश्‌ च लग्ष्वक्छरमितत्वतः । प्राणोऽनश्च निमेषश्च श्रुतावुक्ताः समार्थकाः ॥
ते पञ्चदश चेदानि क्लीबे काष्ठा स्त्रियाम्‌ मता । इदानीनि पञ्चदश एतर्हि तानि पञ्च च ॥

दश क्षिप्रं ताति पञ्चदश प्रोक्तो मटूर्तकः । तत्र स्वदशमांशेन युक्ताः स्युर्‌ विंशतिः कलाः ॥
\१9

महृर्तर्धिं स्मुतो दण्डो नाडी वा घटिकाभ्पि वा। घट्याः षष्टितमो भागः पलं स्याद्‌ विघटीति वा ॥
नाडिकायाम्‌ वुधैः प्रोक्ताः सविंशांशाः कला दश । अहोरात्रे कलानान्‌ तु षट्शती त्यधिका स्मृता ॥
“व्यधिकं षट्शतं यच्‌ च कलानां प्रविधीयते । तदहर्‌ मानुषं जेयं नाक्षत्रं तु दशाधिकम्‌ ॥"
वरिंशन्महूर्तोऽहोरात्रः पक्षस्‌ ते दश पञ्च च । प्रतिपच्‌ च द्वितीया च तृतीया च चतुर्थ्यपि ॥
पञ्चमी चैव षष्ठी च सप्तमी चाष्टमी तत: । नवमी दशमी चैकादशी चद्रादशी तथा ॥
त्रयोदशी चाऽथ चतुर्दश्ययो पौर्णमास्यमे । पक्षौ पूर्वापरौ शुक्लकृष्णौ मासस्‌ तु तावुभौ ॥
तपस्‌-तपस्यौ च मधु-माधवौ शुक्रकश्‌ शुचिः । नभो-नभस्यौ चेषोर्जो सहाश्‌ चैव सहस्यकः ॥
सूर्यगत्यनुगौ चान्द्रौ वैदिकद्विजसम्मतो । द्रौद्रौ तपःप्रभृतिकौ मासावृतुरिहोदितः ॥
शिशिरश्‌ च वसन्तश्‌ च ग्रीष्मो वर्षास्‌ तथा शरत्‌ । हेमन्तश्‌ चेति ऋतवः क्रमान्‌ मासद्रयात्मकाः ॥
उत्तरायणमत्रक्तमृतुभिः शिशिरादिधिः । त्रिभिर्‌ व्षादिभिः प्रोक्तमृतुभिर्‌ दक्षिणायनम्‌ ॥
आर्यावतं तु मदध्याहने,हस्सु दीर्घतमा यदा । शड्कोश्‌ दाया तत; सूर्यः प्राप्नुयादत्तरायणम्‌ ।
आर्यावर्ते हि मद्ध्याहनेऽहस्सु हस्वतमा यदा । शद्कोश्‌ छाया ततः सूर्यः प्राप्नुयाद्‌ दक्षिणायनम्‌ ॥
सूर्यस्योदद्मुखीभावात्‌ स्फ़टं याऽमावसी परा । तस्यां तु पूर्णे मासे हि प्रवृत्तं वर्षमिष्यते ॥
तस्य मासस्य या शुक्लप्प्रतिपत्‌ तत एव च । दज्यार्थ वर्षमयनमृतुर्‌ मासश्‌ च गण्ण्यते ॥
राभ्यां हि अयनाभ्यां स्याद्‌ वर्ष सवंवत्सरादिकम्‌ 1 सर्वृंवत्सरस्‌ तु प्रथमो द्वितीयः परिवत्सरः ॥
ततश्‌ चेदावत्सरश्‌ च तुर्य इद्वत्‌सरश्‌ श्रुतः । वत्सरः पञ्चमोऽब्दस्‌ स्यात्‌ पञ्चाब्दं तु युगं स्मृतम्‌ ॥
चैत्रशुक्ल प्रतिपदि कलेरन्दः प्रवर्तते । अन्येषां तु मते यावतिथः षट्त्रिंशता ततः ॥
न्यून: कृष्णयुगाब्दस्‌ तु वैदिकानां प्रवर्तते । तपश्शुक्लप्प्रतिपदि तत्ूर्वस्यामिति स्थितिः ॥
तष्टा कष्णयुगानब्दास्तु षष्ट्या५‹दियुगसञ्चयः । लब्धः, शेषे पञ्चभिस्तु तष्टे लब्धं युगं गतम्‌ ॥
शिष्टे, त्र खे पञ्चमोऽब्दो,न्यत्र तत्‌सद्ख्यवत्सरः । संवत्सरादिष्‌ जेयो वेदिकेर्‌ ब्राह्मणे: सदा ॥
६. विद्यासु उपवेदेषु च आयुर्वेदः

वार्ता च दण्डनीतिश्‌ च त्रयी चा५‹न्वीक्षिकीति च। एताश्‌ चतस्रो विद्याः स्युर्‌ लोकसुस्थितिहेतवः ॥
अर्थवेदो धनुर्वेदस्‌ तथा गान्धर्ववेदकः । आयुर्वेदश्‌ चोपवेदा ऋग्वेदादेर्‌ यथाक्रमम्‌ ॥
अनेन पुरुषो यस्मादायुर्‌ विन्दति वेत्ति च । तस्मान्‌ मुनिवरैरेष आयुर्वेद इति स्मृतः ॥(भावगप्रकाशे १।१।४)
आयु; कामयमानेन धमर्थिसुखसाधनम्‌ ) आयर्वेदोपदेशेषु विधेयः पर मादरः ॥ (अष्टाङ्गहदये सू. १२
नं रागान्‌ ना^प्यविज्ञानादाहारमुपयोजयेत्‌ । परीक्ष्य हितमश्नीयाद देहो याहा रसंभवः ॥(चरकसं.१।२८।४१)
आयुष्यं भोजनं जीर्णे वेगानान्‌ चा^विधारणम्‌ । ब्रह्मचर्यमहिंसा च साहसानान्‌ च वर्जनम्‌ ॥८मुप्रु चि.२९।२८)
प्रसट्गाद्‌ गात्रसंस्पर्शान्‌ निश्श्वासात्‌ सहभोजनात्‌ । सहशय्यासनाच्‌ चा,पि वस्त्रमात्यानुलेपनात्‌ ॥
कष्टं ज्वरश्च शोषश्च ने ्राभिष्यन्द एव च । ओपसर्गिकरोगाश्च सद्क्रामन्ति नरान्‌ नरम्‌ ॥सप्‌ नि.५।३२.३३)

नरो हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः ।

दाता समः सत्यपरः क्षमावानाप्नोपसेवी च भवत्यरोगः ॥ (चरक्सं शा. २४५)
«9

„1/. (-॥|

“व्यावहारिकं संस्कृतम्‌" इत्यस्याः पाद्यपुस्तकमालायाः तृतीयम्‌
चतुर्थम्‌ , पञ्चम्‌ च पाटचयपुस्तकं प्रकाशयितुं सात्विकं दानं दातुं
वैदिकधर्मसंस्कति-संस्कतशिक्षा-प्रेमिणो महानुभावान्‌ सानुनयं प्रार्थयते-

स्वाट्ध्यायग्रालाकूटुम्जम्‌ /

1111121 1111-1 2 410.9

१ कौण्डिन्त्यायनशिक्श्ना- प्रातिशाक्छ्यादिसर्वसंस्कृतशिक्क्ाग्रन्थसमीक््षागर्भा
महाशिक््ना, आचार्यकौण्डिन्न्यायनेनं रचिता, वाराणसीस्थसम्पूर्णानिन्दसंस्कृतवि श्व -
विद्यालयेन वाचस्पतिः (डि. लिट्‌.) इत्त्युपाधये स्वीकृता (२०४९)-

ने. रू--६६०।- भा. रू. ४००।-

२) वेदभाषानिघण्टः (कौण्डिन्न्यायनकोषः)- भूलोककाण्डान्तर्गतदेववर्गब्रह्म-
2.2.911 2.0 (11611121 (41113 1114
शब्दानां सङ्ग्रहेण अमर कोषशैल्याम्‌ आचार्यकोण्डिन्न्यायनेन रचितः (२०५०) -

क 1

३) काव्यप्रकाशविवृतिः हैमवती (संस्कृतभाषामयी)- आचार्यकौण्डिनन्यायनकृता
(।[२।(। (८0114111 1111 1-191-11 11111 भा. रू. १२०।-

171 (1 (40 2414.
५) भारतवर्षबहिर्गमनादिद्रितप्रायश्चित्तव्यवस्था (२०४९)-नै. रू.४०।- भा. रू. २५।-

६) माद्ध्यन्दिनीय-वाजसनेयि-शुक्लयजर्वेदाध्यायि-निरग्निकदिज-सदाचारकर्म-
संस्कारकर्म-श्राद्धकर्मादि-वैदिकमन्त्र-सदग्रहः(२०५२)-नै. रू. १००।- भा. रू. ६५।-

७) व्यावहारिकं संस्कृतम्‌ (प्रथमम्‌ पुस्तकम्‌, २०५०)- नै. रू. २०- भा. रू. १५।-
८) व्यावहारिक संस्कृतम्‌ (दितीयम्‌ पुस्तकम्‌ , २०५३) नै. रू. ३०।- भा. रू. २०।-